Ignacy Krasicki - Bajki i przypowieści

potrzebny — tu: potrzebujący, ubogi.

kitaj — tanie, cienkie płótno bawełniane; por. kitajka.

sędzic — syn sędziego.

podstoli — pierwotnie jeden z urzędów stołu królewskiego, zastępca stolnika, później również jeden z urzędów ziemskich.

poniewolnie — wbrew woli, pod przymusem.

Aby go (...) ciągnął (daw.) — aby go ciągnąć.

gdy jałmużny sypie — obyczaj rozdawania jałmużny w czasie uroczystości żałobnych był powszechny zarówno na pogrzebach królewskich, jak też szlachty, zwłaszcza bogatszej; jałmużna: darowizna dla ubogich, najczęściej datek pieniężny.

stypa — uczta urządzana po pogrzebie przez bliskich zmarłego.

niewczesnym kłopotem — niefortunnym zabiegiem.

srożyć się — tu: pysznić się, popadać w dumę.

kształt — tu: sposób

w złym razie — w trudnej sytuacji.

żwawie (daw. forma przysłów.) — żwawo, szybko.

człeku (daw.) — człowiekowi.

zelżyć kroku — zwolnić; uczynić marsz lżejszym, tzn. mniej forsownym.

zwierściadło (starop.) — zwierciadło.

wspojźrzał (starop.) — spojrzał.

Mniemał (...) być olbrzymem (daw. składnia) — sądził, że jest olbrzymem.

obydwie — dziś: obydwa (zwierciadła).

zmierzyć piędzią — tu: zmierzyć dokładnie; piędź: miara długości od końca kciuka do końca palca środkowego rozpostartej dłoni.

Widząc się szpetnym (daw. składnia) — widząc, że jest szpetny.

zwierściadło — zwierciadło.

Słysząc się złym (daw. składnia) — słysząc, że jest zły; słysząc, że mówią o nim, że jest zły a.: słysząc, że mówią o nim źle.

przemysły (daw. forma N. lm) — przemysłami, tj. pomysłowymi wybiegami.

przyzwoity — tu: stosowny, właściwy.

dęba (daw. forma D. lp rodz. m.) — dziś: dębu

na dęba (daw. forma B. lp rodz. m.) — dziś: na dąb.

pełnić srogie losy — dopełnić srogie przeznaczenie; tj. przen. zakończyć życie.

fatalne — złowieszcze, złowróżbne, tu: zgubne.

derwisz — mnich mahometański.

Mahometa studnia — źródło Zeusen w Mekce, mające według wierzeń mahometan cudowne właściwości.

puchlina — właśc. puchlina wodna, daw. określenie schorzenia polegającego na gromadzeniu się płynów w otrzewnej i ogólnym obrzęku; uważano niegdyś (co znajduje wyraz w tej bajce Krasickiego), że przyczyną choroby jest nadmierne spożywanie wody.

brylantowany — imitujący brylant dzięki odpowiedniej obróbce szlifierskiej.

szmaragi (daw. forma oboczna) — szmaragdy.

drożyć się — tu: cenić się, wynosić.

do sprzączki — chodzi o sprzączkę u trzewika; ozdoby te były wykonywane z mniej cennych kamieni ze względu na łatwość ich zniszczenia lub zgubienia.

moderat — człowiek umiarkowany, powściągliwy; por. wł.: moderato : umiarkowanie (o tempie wykonywania utworu).

zajeść — zagryźć.

potkać się (daw.) — spotkać się.

mopsu (daw. forma C. lp) — dziś: mopsowi.

kurta — pies z uciętym ogonem, zwł. kundel.

fatyga — trud, wysiłek.

spektator (z łac. spectare : patrzeć) — widz.

zdania przedsięwziętych — sądy a priori, czyli powzięte z góry, przed potwierdzeniem ich doświadczeniem.

upiry — upiory.

prym — pierwszeństwo.

orator (z łac.) — mówca.

wspór — tu: spór.

kształcić — tu: nadawać piękną formę.

zejść (daw.) — wzejść, wyrosnąć; tu: forma 3 os. lp cz. przesz. rodz. m.: zeszedł.

szpaler — równo przystrzyżony żywopłot.

popsować (daw.) — popsuć.

turbować się (daw.) — martwić się.

srodze — tu: bardzo.

zejść (daw.) — wzejść; tu forma imiesłowowa: groch zeszły, czyli taki, który wzrósł.

wetować — wyrównać, powetować stratę.

profit — korzyść, zysk.

mniemał mieć korzyść (daw. składnia) — sądził, że będzie miał korzyść.

stłoczone żyto — zdeptane żyto.

hipokryt — dziś popr. hipokryta.

zawżdy (starop.) — zawsze.

nadybać — zdybać, przyłapać.

niezabawem — niebawem, nie zwlekając.

spotkać się — tu: w bezpośredniej walce.

markotny — tu: rozgniewany.

podły — lichy, marny.

mdły — tu: nędzny, słaby.

powadzić się — pokłócić się.

kałamarzów (daw. forma D. lm rodz. m.) — dziś popr. kałamarzy.

kartownik — karciarz.

szuler — osoba grająca w gry hazardowe nałogowo, a przy tym nieuczciwie

chapanka — gra w karty pochodzenia fr. i wł., popularna w Polsce w XVIII w.