Александр Осипенко: Святыя грэшнікі

Лазар Богша з неахвотаю вярнуўся да явы. Дзед сядзеў пад дубам, абапершыся аб парэпаны камель спіной. Лазар Богша аж пакрыўдзіўся: навошта дзед перашкодзіў яму паслухаць, пра што гамоняць дубы.

— Дзіўны чалавек быў мой дзед, — успамінаў між тым Богшаў дзед. — Во ўжо хто разумеў гамонкі дубоў. Ды ці толькі іх. Звяроў, птушак, нават самай малой камарэчы. Я сам чуў, як ён аднаго разу гаварыў з лісой. А тая стаіць, слухае і галавой ківае. Згаджаецца, значыць... Няйначай, ён быў чараўніком... Але з нячыстай сілай не знаўся. Прысягнуць магу, што не знаўся. У яго быў свой бог... Дубы вось гэтыя... Ты, Лазарка, не здзіўляйся. Цяпер-то можна прызнацца, а раней дык думаць пра тое было боязна. Дык от слухай, Лазарка, што было таго разу, як мы хадзілі з ім да гэтых самых дубоў. Падышлі, значыцца. Дзед стаў на калені і пачаў маліцца ім. А малітвы, унучак, былі страшныя, як праклёны. Мяне аж ліхаманка затрэсла, а ногі, як тыя анучы, калі аборы развяжаш, самі на зямлю абсунуліся. Паваліўся я тварам уніз, галаву рукамі абхапіў. Hi жывы ні мёрты ляжу. Раптам як лясне пярун і голас: "Бласлаўлён будзь адзіны, хто не выракся веры дзядоўскай". Пасля таго я з паўгода адлежаў, думаў, не паднімуся. Але выжыў...

Лазар Богша не дужа верыў дзеду — той любіў расказаць пра такое, чаго і ў казках не бывае.

— Дзеду, а колькі гэтым дубам гадоў? — спытаў ён.

— Гадоў у іх не спытаеш, — адказаў дзед. — Многа. Бо мой дзед расказваў, што ягонага дзеда дзед бачыў іх ужо вялікімі. Во і лічы, колькі ім гадоў... I яшчэ расказваў мой дзед, што ягонага дзеда дзед баяў, нібы дубы гэтыя не самасеянкі, а пасаджаны людзьмі на месцы старога дуба, да якога некалі з’язджаліся за сто і болей вёрст, каб пакланіцца яму. Вогнішчы ля яго палілі, песні спявалі... Цёмныя былі людзі...

У маленстве Лазару Богшу здавалася, што ягоны дзед жыве на свеце дужа даўно. А той дзед, які вадзіў яго­нага дзеда да дубоў, жыў у такую недасяжную розуму далячынь, што і падумаць страшна. Тады Лазару Бог­шу было гадоў дзесяць. У такія гады кожны дзень здаецца бясконцы, асабліва калі пасеш карову або робіш нейкую іншую абрыдлую справу. Пазней ужо, калі над ім, Лазарам Богшам, закружыла смерць у далёкай Германіі за калючым дротам, ён прыгадаў той паход з дзедам да дубоў і здзівіўся, як спрасаваўся час. Ягонае жыццё здалося адным імгненнем, а ўсе тыя дзяды-прадзеды ягонымі сучаснікамі, якія павінны загінуць у печы крэматорыя на задворках лагера смерці. Дык якая ж яна, даўніна, калі жывая памяць аб ёй? Можа, таму ён і застаўся жыць, каб не знікла тая повязь часоў?..

Лазару Богшу думалася маркотна па тым настроі, што апанаваў яго з самай раніцы, калі ён прачнуўся і пабачыў ля другой сцяны засланы жончын ложак. Кож­ны яе ад’езд на здымкі ў другі горад, на другую кінастудыю выклікаў у ім тупое, балючае раздражненне. Гэты ад’езд быў асабліва балючы.

(Люба сядзела на канапе, паклаўшы рукі на шырокую спінку, з пакутніцкім выразам на твары, як у распятага на крыжы Хрыста.

Ён чамусьці падумаў: а ці распіналі на крыжы жанчын? Ці, можа, гэта была прывілея мужчын?..

Думка была блазенская, дурнаватая, але адцягвала ягоную ўвагу ад крыўдных Любіных слоў. Яна не дала ўзлавацда.

— Не прыкідвайся, Богша, быццам ты сам не адчуваеш, што змарыўся, вычарпаў сябе дарэшты... Ты — як той калодзеж у засуху — толькі жвір ды цвіль на дне. Таму і кінуўся ў авантуру. Каму патрэбны твой фільм? Двум дзесяткам снобаў і дурняў?.. Божа мой! Нейкая недарэчная бітва на Нямізе дзевяць стагоддзяў назад!.. Ці мала было іх?.. Чаму і каго яна навучыць?.. I ты яшчэ спрабуеш запэўніць, быццам тая даўніна хвалюе цябе? Мана, Богша! Ты пачуў сябе банкрутам і спадзяешся на далёкім мінулым вярнуць сабе імя?.. Дарэмна! Усё мана і дурасць!.. Трэба жыць і працаваць, як усе, а не выпінацца з рознымі адкрыццямі, якія не прынясуць табе ні славы, ні грошай...

Ён, Лазар Богша, і сам быў на раздарожжы. Дваццаць дзён вымушанага чакання зімы ў зацішным кутку далі магчымасць улегчыся тым захапленням і гарачым парыванням, якія былі напачатку. Ім авалодалі сумненні. Задума стала здавацца лішне банальнай і гладкай, як стол, калі не сказаць больш — драбнаватай. Але сцэнарый па-ранейшаму нечым прыцягваў...

— Перастань, — папрасіў ён жонку. — Мяне хвалявала дабро і зло.

— А можа, гульня ў дабро і зло? — спытала Лю­ба. — Гульня і нічога болей?..

— Не забывайся, — нагадаў ён, — людзі гінулі тады са святой упэўненасцю, што робяць дабро, адстойваюць справядлівасць. Жахлівая трагедыя самаашуканства! Дык я і шукаю адказу на праклятыя пытанні: чаму? навошта? як?..