Уладзімір Караткевіч: Мой се градок!

Як расказаць пра гэтыя руіны?! Пра руіны Храшчаціка і трамвайчык, які вазіў па вузкай сцежцы пасярэдзіне вуліцы бітую цэглу, пра вуліцы, якія ўпадалі ў яго таксама руінамі, пра каробку універсітэта, вокны і дзверы якога былі заплеценыя дротам. Пра гулка-пусты пасаж. Пра пыл, які кожны моцны вецер уздымаў з руін Успенскага сабора ў лаўры. І трапезная лаўрская была пустая, і дзіўна жывыя твары святых на сценах былі струмянямі, плынямі — і гэта значыць незнарок — залітыя нейкай абрыдлівай фіялетава-бардовай вадкасцю. Як сумессю марганцоўкі з крывёй. Я не ведаю, ці здолелі рэстаўрыраваць работу Іжакевіча. Бо я ніколі з таго часу не набраўся мужнасці пайсці туды. А тады нават у падлетка было адчуванне, што гэта асабіста цябе пакрыўдзілі, і плакала душа.

Было цяжка i не дужа сыта, i ўсё ж у гэтых руiнах было вялiкае абяцанне шчасця i для тваёй Беларусi, бо гэта была ўжо свая зямля. I твая Беларусь, пакуль што здратаваная i загнаная пад зямлю, ужо была абяцаная табе, павiнна была ўжо вось-вось таксама зрабiцца сваёй. Хай яшчэ мора крывi i роспачы трэба было перайсцi, каб назваць яе сапраўды сваёй.

Ногі мае і тады і пасля насілі мяне па ўсім горадзе і асабліва часта заносілі туды, дзе людзі, вучоныя, гісторыкі, археолагі, пачыналі расчышчаць, аднаўляць, капаць. Як нюх у мяне быў на гэта. Я ведаў, хто, дзе, калі і што робіць і прыставаў да гэтых людзей, адных з самых прывабных у свеце, бессаромна і навязліва, як смала. Часцей за ўсё з голага энтузіязму. І так вось праз раскопы і расчысткі, праз задуменныя каштаны на Сафійскім падвор'і, праз друз Успенскага сабора, праз кашлатыя арэхі ля Спаса на Берастове і глухую лагчыну Выдубецкага манастыра я паступова адчуваў галоўнае ўва мне, прыналежнасць да Вялікай Гісторыі Славян, да гісторыі народаў, у тым ліку да ўкраінскага, што складаюць маё племя.

Уваходзіў у галоўную справу майго жыцця: асэнсаванне нас, сённяшніх, асэнсаванне таго, хто мы ёсць сёння і куды мы ідзем — праз асэнсаванне нашага ўчора.

Вось стаіш на плато верхняга горада, ля муроў гістарычнага музея, тады яшчэ чырвоных, неатынкаваных. Бяжыць пад ветрам пустазелле, і ты ведаеш, што вось гэты невялічкі, гектары ў два, кавалачак плато над урвішчамі ў бок Кажамяцкага яра і Андрэеўскага спуску — гэта і ёсць старое першагарадзішча, гарадзішча Кія. І вось тут дрэмле пад зямлёй фундамент Дзесяціннай царквы, тады яшчэ нерасчышчаны. А каля адной з яе былых муроў першапачатковы роў, які мусілі ж, пэўна, засыпаць, перш чым пачаць узводзіць у 989 годзе храм.

І адтуль можна пайсці ў кожны канец Уладзімірава і Яраславава места, куды нясуць запыленыя ногі. Можна пайсці да Андрэеўскага ўзвозу, дзе мадэрнізаваная готыка "замка Рычырда — Львінае сэрца" і каратусенькі Борычаў узвоз (а ў даўніну ён быў доўгі, меў працяг недзе каля фунікулёра, і ім ехаў пасля ўцёкаў з палону князь Ігар да царквы Маці Божай Пірагошчай), якім валаклі, прывязаўшы да коней, Пяруна і кінулі ў Дняпро, а людзі беглі па берагах і, плачучы, крычалі: "Божа! Божа! Выдыбай!" І ён "выдыбаў" там, дзе цяпер Выдубецкі манастыр. А можна пайсці ў Сафійскі сабор і ў ягоным змроку глядзець на цьмянае глыбіннае золата Маці Божай Непарушнай Сцяны і ўяўляць, як пасля татар, калі ўсё вакол было разбурана і стаяла толькі яна, мог уражана і спалохана спыніцца нейкі паляўнічы, калі з дрэўных нетраў біла яму ў вочы пахмурна-вячэрняе, заходняе ззянне мазаікі і ўздымалася насустрач рука. А ад Сафіі пабрысці Залатавароцкай вуліцай да Залатой брамы. Тады, у 1944 годзе, у горадзе панавала такое бязлюддзе, што камяні вакол брамы зараслі хмызняком, пустазеллем, і там вадзілася і грэлася на камянях вялікае мноства яшчарак.

А можна было пайсці на Уладзімірскую горку, да помніка. Там, дарэчы, я атрымаў першы такой сілы ў жыцці ўрок аб непасрэдным уздзеянні мастацтва на чалавека. Стаяла перад помнікам і глядзела на бронзавую дошку са сцэнай хрышчэння бедна апранутая вясковая жанчына з хатулем на плячах (можа, упершыню ў жыцці і бачыла нешта такое) і гаварыла:

- І дытыну нэсуть… Та воно ж малэ… Та воно ж голэ.

І залівалася горкімі слязамі ад сабе самой незразумелых замілавання і гора.

Я хацеў быў засмяяцца, але пасля мне стала сорамна. І ўсё жыццё, калі я пішу, гоніцца за мной сорам перад бедна апранутымі людзьмі і іх слязьмі.

Хто хоча ведаць, як там, у Кіеве, калі яшчэ ішла і доўга яшчэ павінна была ісці вайна, нараджаўся адзін чалавек і як ён толькі дзівам не загінуў на парозе нараджэння, хай прачытае маю аповесць "Лісце каштанаў". Гэта адна з нешматлікіх маіх рэчаў, якая на дзевяноста пяць працэнтаў голая праўда, нават што датычыцца дробных рэалій, якія могуць засведчыць усе кіяўляне, што былі ў той час у горадзе.