Святлана Алексіевіч - Час second-hand

— Рашыда забілі… Трыццаць разоў пырнулі нажом. Ты мне скажы, навошта трыццаць разоў?

— На ўсё воля Алаха… гаротніка і на вярблюдзе сабака ўгрызе.

— Мой тата вучыўся ў Маскве. Сёння ён дзень і ноч плача па СССР. Ён марыў, што я таксама буду вучыцца ў Маскве. А мяне тут паліцэйскі б’е, гаспадар б’е… Жыву ў падвале, як котка.

— Мне СССР не шкада… Дзядзька Коля, наш сусед… ён рускі быў… Ён на маю маму крычаў, калі яна адказвала яму па-таджыкску: «Гавары на нармальнай мове. Зямля ваша, улада наша». Мама плакала.

— Я сёння сон бачыў: іду па нашай вуліцы, суседзі кланяюцца: «Салам алейкум»… «Салам алейкум»… У нашых кішлаках засталіся толькі жанчыны, старыя і дзеці.

— Дома ў мяне заробак быў пяць долараў у месяц… Жонка, трое дзяцей… У кішлаках гадамі людзі не бачаць цукру…

— На Чырвонай плошчы не быў. Леніна не бачыў. Праца! Праца!

— Рыдлёўка, кірка, насілкі. Увесь дзень з мяне, як з кавуна, цячэ.

— Заплаціў аднаму маёру за дакументы: «Няхай Алах дасць табе здароўе. Які добры чалавек!» А дакументы выявіліся фальшывыя. Пасадзілі. Білі нагамі, білі палкамі.

Няма дакументаў — няма чалавека… Чалавек без Радзімы — бяздомны сабака… Кожны можа пакрыўдзіць. Паліцыянты за дзень дзесяць разоў спыняць: «Пакажы дакументы». Гэтая паперка ёсць, а гэтай няма. Не дасі грошай — б’юць.

— Хто мы? Будаўнікі, грузчыкі, дворнікі, пасудамыйкі… Менеджарамі мы тут не працуем…

— Мама задаволеная, я грошы дасылаю. Знайшла мне прыгожую дзяўчыну, я яе яшчэ не бачыў. Мама выбірала. Прыеду — ажанюся.

— Усё лета працаваў у аднаго багатага пад Масквой, а ў рэшце рэшт яны мне не заплацілі: «Пайшоў! Пайшоў! Я цябе карміў».

— Калі ў цябе ёсць сто бараноў — ты маеш рацыю. Ты заўсёды маеш рацыю.

— Мой сябар таксама прасіў у гаспадара грошай за працу. Паліцыя потым яго доўга шукала. Адкапалі ў лесе… Мама труну атрымала з Расіі…

— Выганяць нас… Хто Маскву адбудоўваць будзе? Двары падмятаць? Рускія за тыя грошы, што нам плоцяць, спіны гнуць не стануць.

— Заплюшчу вочы — бачу: арык цячэ, бавоўна цвіце, яна цвіце пяшчотна-ружова, як сад.

— А ты ведаеш, што ў нас была вялікая вайна? Пасля развалу СССР адразу сталі страляць… Добра жыў толькі той, у каго быў аўтамат. Я ў школу хадзіў… Кожны дзень я бачыў два-тры трупы. Мама ў школу не пусціла. Я сядзеў дома і чытаў Хаяма. У нас усе чытаюць Хаяма. А ты яго ведаеш? Калі ведаеш, то ты мне сястра.

— Забівалі няверных…

— Алах сам вырашыць — хто верны, а хто няверны. Сам будзе судзіць.

— Маленькі быў… Я не страляў. Мама расказвала, што да вайны жылі так: на адным вяселлі гаварылі па-таджыкску, па-ўзбекску і па-руску. Хто хацеў — маліўся, а хто не хацеў — не маліўся. Скажы, сястра, чаму людзі так хутка навучыліся забіваць адзін аднаго? Яны ўсе Хаяма ў школе чыталі. І Пушкіна.

— Народ — караван вярблюдаў, які паганяюць бізуном…

— Вучу рускую мову… Вось паслухайце: красывы дэвушка, хлэб, дэнги… начальнык плёхой…

— Ужо пяць гадоў я ў Маскве, і са мной ні разу ніхто не павітаўся. Рускім патрэбныя «чорныя», каб яны маглі адчуваць сябе «белымі», глядзець на кагосьці зверху ўніз.

— У кожнай ночы ёсць раніца, у кожнай маркоты бывае канец.

— Нашы дзяўчаты больш яркія. Нездарма іх параўноўваюць з гранатам…

— На ўсё воля Алаха…

З сутарэнняў падымаемся наверх. Цяпер я гляджу на Маскву іншымі вачыма — яе прыгажосць здаецца мне халоднай і трывожнай. Масква, табе ўсё роўна — любяць цябе ці не?

— Жыццё — сука! Вось што я табе скажу… Не падносіць яно падарункаў. Нічога добрага, прыгожага ў жыцці я не бачыла. Не ўспомню… Забі мяне — не ўспомню! І труцілася, і вешалася. У мяне было тры спробы самагубства… Цяпер я вены сабе парэзала… (Паказвае забінтаваную руку.) Вось тут… у гэтым месцы… Выратавалі мяне, і я тыдзень спала. Проста сплю і сплю. Такі ў мяне арганізм… Псіхіятр прыйшла… Вось як ты цяпер, яна мяне прасіла: гавары, гавары… Што расказваць? Смерць не страшная мне… Дарэмна ты прыйшла і сядзіш. Дарэмна! (Адвярнулася да сценкі і маўчыць. Я хачу пайсці, але яна спыняе.) Ну добра, паслухай… Усё праўда…

…Яшчэ я маленькая была… Прыйшла са школы, легла, а раніцай не паднялася з ложка. Павезлі да доктара — няма дыягназу. Тады давай бабку шукаць — знахарку. Далі нам адрас… Бабка раскінула карты і кажа маці: «Прыйдзеце дадому, разрэжце падушку, на якой дачка спіць. Там знойдзеце кавалак гальштука і курыныя косці. Гальштук павесьце на крыжы пры дарозе, а косці аддайце чорнаму сабаку. Дачка падымецца і пойдзе. Сурочылі дзеўку». Нічога добрага, прыгожага я ў жыцці не бачыла… А вены — херня, я проста стамілася змагацца… З дзяцінства жыла так — у халадзільніку толькі гарэлка. У нас у вёсцы з дванаццаці гадоў усе п’юць. Добрая гарэлка дарагая, дык самагон п’юць, і адэкалон, і вадкасць для мыцця шкла, і ацэтон. З гуталіну гарэлку гоняць, з клею. Маладыя мужчыны паміраюць, ад гарэлкі, вядома, труцяцца. Сусед, я памятаю, нап’ецца і страляе шротам па яблынях. Усіх дома паставіць «у ружжо»… І наш дзед да старасці піў. У семдзесят гадоў мог выпіць за вечар дзве пляшкі. Выхваляўся. Вярнуўся ён з вайны ў медалях. Герой! Доўга хадзіў у шынялі, піў, гуляў, святкаваў. А бабуля працавала. А дзед быў герой… Дзед збіваў бабулю на горкі яблык, я поўзала перад ім на каленях, каб ён яе не чапаў. Ён бегаў за намі з сякерай… Па суседзях начавалі. У хляве. Сабаку да смерці засек. Пасля дзеда я зненавідзела ўсіх мужчын. Я думала адна жыць.