Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Сабраліся сваякі і сталі лаяцца… Дзяліць рэчы пачалі яшчэ ўначы, яшчэ яна ў труне ляжала. Пакавалі хто тэлевізар, хто швейную машынку… залатыя завушніцы з мёртвай знялі… Грошы шукалі — не знайшлі. Я сядзела і плакала. Мне нават шкада яе зрабілася. Назаўтра крэміравалі… Вырашылі, што адвязём урну ў вёску, закапаем побач з бацькам, хоць яна і не хацела. Наказвала, каб да бацькі не падхоўвалі. Баялася. Ёсць той свет ці не? Недзе ж яны з бацькам сустрэнуцца… ( Спынілася.) Слёз цяпер у мяне мала… Сама дзіўлюся, як абыякава ўсё стала. І смерць, і жыццё. І дрэнныя людзі, і добрыя. Ды мне пляваць… Калі лёс цябе не палюбіў, то не выратуешся. Ніколі не пазбегнеш таго, што прызначана. Ага… Старэйшая сястра, у якой я жыла, выйшла другі раз замуж і паехала ў Казахстан. Я яе любіла… я быццам адчувала… Маё сэрца падказвала: «Не выходзь за яго замуж», — чамусьці другі яе муж мне не падабаўся. — «Ён добры. Я яго шкадую». У васямнаццаць гадоў ён загрымеў на зону — зарэзалі хлопца ў п’янай бойцы. Далі пяць гадоў, вярнуўся праз тры. Стаў хадзіць да нас у дом, падарункі прыносіў. Ягоная маці сустрэне маю сястру і ўгаворвае. Просіць. Угаворвала яна яе так: «Мужчыну заўсёды нянька патрэбна. Добрая жонка свайму мужу — крыху маці. Самотны мужчына ваўком стане… і з падлогі будзе есці…» Сястра паверыла! Шкадуе, як і я: «Ён са мной чалавекам стане». Я з імі на пахаванні ўсю ноч ля труны маці праседзела. І ён з сястрой па-добраму так, ласкава, я нават пазайздросціла. Праз дзесяць дзён атрымліваю тэлеграму: «Цётка Тома, прыязджайце. Памерла мама. Аня». Гэта дзяўчынка яе, адзінаццаць гадоў, нам тэлеграму прыслала. Адну труну вынеслі, ужо новая чакае… (Плача.) Ён яе з п’яных вачэй прыраўнаваў. Нагамі таптаў, відэльцам пакалоў. Згвалціў мёртвую… Напіўся або накурыўся… не ведаю… А раніцай на працы сказаў, што жонка памерла, яму далі на пахаванне грошы. Аддаў іх дачцэ, а сам з’явіўся ў міліцыю з пакаяннем. Дзяўчынка цяпер у мяне жыве. Вучыцца яна не хоча, у яе нешта з галавой, нічога не запамінае. Палахлівая… з дому баіцца выйсці… А яму… Яму прысудзілі дзесяць гадоў, ён яшчэ да дачкі вернецца. Татачка!

З першым мужам я разышлася і думала, што ніколі больш мужчына ў мой дом не зойдзе. Не пушчу! Надакучыла плакаць, хадзіць у сіняках. Што міліцыя? Адзін раз прыедуць па званку, а ў другі: «У вас сямейныя разборкі». На паверх вышэй… у нашым жа доме… Муж забіў жонку, тады яны панаехалі на машынах з мігалкамі, пратакол склалі, у кайданках яго павялі. А ён дзесяць гадоў з яе здзекаваўся… (Б’е сябе ў грудзі.) Не люблю мужчын. Баюся. Як я ў другі раз выйшла замуж, сама не ведаю. Ён вярнуўся з Афганістана, кантужаны, двойчы паранены. Дэсантура! Цяльняшку да гэтага часу не здымае. Жыў ён са сваёй маці ў доме насупраць. У нас агульны двор. Выйдзе і сядзіць з гармонікам, або магнітафон уключыць. Песні «афганскія», сумныя… Я часта думала пра вайну… увесь час баялася гэтага грыба праклятага… атамнага… Мне падабалася, калі маладыя — жаніх і нявеста — пасля загса ішлі да Вечнага агню з кветкамі. Любіла гэта! Урачыста так! Адзін раз падсела да яго на лаўку: «Што такое вайна?» — «Вайна — гэта калі жыць хочацца». Мне стала шкада яго. Бацькі ў яго ніколі не было, маці — інвалід дзяцінства. Быў бы бацька, дык яго б і ў Афганістан не паслалі. Бацька б заступіўся, адкупіў, як іншыя. А ў іх з маці… Зайшла ў кватэру: ложак і крэслы, афганскі медаль на сцяне вісіць. Пашкадавала яго, а пра сябе не падумала. Пачалі мы жыць. Прыйшоў ён да мяне з ручніком і з лыжкай. Медаль свой прынёс. І гармонік.

Я сабе прыдумала… нафантазіравала, што ён герой… абаронца… Я сама ўсклала на яго карону і пераканала дзяцей, што ён цар. Жывём з героем! Ён выканаў свой салдацкі абавязак, пацярпеў моцна. Абагрэю яго… выратую… Маці Тэрэза! Я не глыбока верую, я прашу толькі: «Госпадзе, даруй нам». Каханне — гэта болька такая… Шкадаваць пачынаеш… калі кахаеш, то шкадуеш… Першая справа… У сне ён «бегаў»: ногі самі не рухаліся, а мышцы былі ў руху, як у чалавека, які бег. Часам усю ноч так бегаў. Па начах крычаў: «Душары! Душары!» (Гэта «духі» — афганскія маджахеды). Называў камандзіра, сяброў: «Абыходзь з флангу!», «Гранаты да бою!», «Стаў дымавую заслону…» Аднойчы мяне ледзь не забіў, калі я яго пачала будзіць: «Коля! Коля! Прачніся!» Праўда… я нават пакахала яго… вывучыла шмат афганскіх слоў: зіндан, бочата, дувал… барбухайка… «Худо, Хафез!» — «Бывай, Афганістан!» Год добра мы жылі. Гэта — праўда! З’яўляліся грошы, прыносіў тушонку — улюбёную страву. З Афгана. Ішлі яны ў горы, бралі з сабой тушонку і гарэлку. Вучыў нас, як аказваць першую медыцынскую дапамогу, якія расліны ядомыя і як лавіць жывёл. Чарапаха, казаў, салодкая. «Ты што, па людзях страляў?» — «Там выбіраць няма часу: ці ты, ці цябе». Усё яму даравала за яго пакуты… Сама прышпіліла сабе гэты горб…