Ніл Гілевіч - Сказ пра Лысую гару

© Гілевіч Н., 2003

© Афармленне. «Белфранс», 2003

Неяк на пачатку вясны беларускага дзяржаўнага адраджэння 1992 года Альжбета Смулкова, першы паўнамоцны пасол Польшчы ў Беларусі, наладзіла сустрэчу з беларускай інтэлігенцыяй. Там я сустрэўся з Нілам Гілевічам. Гутарка зайшла пра двухтомнік выбраных твораў пісьменніка, які тады выйшаў у свет. Толькі што закончылася бальшавіцкая дыктатура. Праўда, улада заставалася ў руках былых партакратаў, але тых, якіх удалося "ўгаварыць" на суверэнітэт Беларусі і прыняцце Закона "Аб мовах у Беларускай ССР" (1990, 26 студзеня), паводле якога быў адноўлены дзяржаўны статус беларускай мовы. Сярод першых "угаворшчыкаў" быў, як вядома, дэпутат Вярхоўнага Савета Ніл Гілевіч.

На тым прыёме я, даючы зразумець, што мне "ўсё ясна", спытаўся ў паэта: "А ці плануеце Вы падрыхтаваць трэці том, уключыўшы туды свае іншыя творы камічнага характару, у прыватнасці паэму "Сказ пра Лысую гару"? Фармальны адказ быў: "Не, не, і не гаварыце нікому". Але аблічча суразмоўцы, як мне здалося, не запярэчыла маёй здагадцы, і пластыка пацвердзіла ўпэўненасць, што аўтар дысідэнцкай паэмы легендарны Францішак Вядзьмак-Лысагорскі — гэта Ніл Гілевіч. Праўда, дысідэнцтва вопытнага аўтара было па-мастацку завуалявана, прыхавана ў глыбіні падтэксту і нават у лірычных адступленнях ды эпілогу выяўлена пераважна ў форме паэтычнай дасціпнасці, без прамых палітычных выпадаў.

У тым 1992 годзе зацікаўленыя чытачы мелі рукапісныя раздзелы "Сказа" ў яго першай рэдакцыі 1971 года і два апублікаваныя "ананімныя" тэксты ў выданні Бібліятэкі "Вожыка": першае 1988 года выданне — раздзелы "Дзяльба", "Праблема", "Будаўніцтва", "Так і зажылі" і "Замест эпілога"; і выданне другое 1991 года, дапоўненае "Уступам" і новымі раздзеламі "Мужчынскі страх", "Пудзілы", "Вялікі Рух". Гэтае другое выданне было завяршэннем твора, выкананым Францішкам Ведзьмаком-Лысагорскім яшчэ ў 1975 годзе. Першае выданне двума выпускамі па 30 тысяч экзэмпляраў і другое выданне (100 тыс. экз.) разышліся за лічаныя дні. Сапраўдны бэстсэлер у нашай літаратуры!

Ні супраць выдаўцоў, ні тым больш супраць аўтара (бо яго псеўданім так і не раскрылі прафесіяналы ад спецслужбаў) рэпрэсіяў не адбылося. У тым 1988 годзе, мусіць, не было каманды "зверху", хоць наогул партыйныя ўлады перад сваім першым скананнем у Беларусі яшчэ кусаліся моцна. Я і мае былыя калегі па Інстытуту філасофіі і права АН БССР адчулі гэта на сабе. Чарнобыльскай вясной 1986 года пачалася і доўжылася два гады так званая "справа А. Бембеля". Супрацоўнік майго аддзела эстэтыкі і сацыяльнай псіхалогіі Алег Бембель апублікаваў у Лондане кніжку журналісцкіх інтэрв'ю з каментарамі пра занядбанне роднай мовы ва ўсіх сферах дзяржаўнага і грамадскага жыцця БССР. А. Бембеля выключылі з кампартыі і прымусілі кіраўніцтва акадэміі "выгнаць" яго з працы. Мяне звольнілі з пасады загадчыка аддзела і абвясцілі строгую вымову "з занясеннем" за салідарнасць з "нацыяналістам". Аддзел эстэтыкі прыйшлося расфармаваць.

Але ж у 1992 годзе партакратыя ўжо сама перайшла "да абароны", засела ў "акопах" — да "лепшых" часоў. Вось чаму я спадзяваўся, што аўтар "Сказа пра Лысую гару" адкрыецца, каб упісаць выдатны твор у свой паэтычны актыў. Але гэтага не сталася: ні ў "эпоху Шушкевіча" (умоўна, бо рэальная ўлада была ў ранейшай бюракратыі), ні пазней, калі "западнорусской" уладзе нашая літаратура аказалася непатрэбнай. Прычыну гэтай інтрыгі я зразумеў пазней, калі дэталёва пазнаёміўся з ацэнкамі "Сказа" (дарэчы, абсалютна станоўчымі) і прафесійнымі крытыкамі, і чытачамі. Асабліва пасля таго, як часопіс "Крыніца" ў 1995 годзе апублікаваў крыху папраўленую рэдакцыю твора і аж 25 крытычных артыкулаў і пісьменніцкіх водгукаў са здагадкамі пра аўтара. Усе хвалілі "Сказ", ставілі яго ў шэраг лепшых традыцый нашай і сусветнай літаратуры.

Водгукі засведчылі публіцыстычны талент некаторых аўтараў (былі, праўда, і дзяжурныя адпіскі), але дакладнага эстэтычнага аналізу не атрымалася. Пра гэта я сказаў тады ж у палемічнай нататцы "Сатыра альбо гратэск?" Разгадаць сапраўднага аўтара "Сказа" большасці не ўдалося. Праўда, шмат хто з прафесійных літаратараў, мабыць, здагадваўся. Але літаратурны этыкет не дазваляе публічна раскрываць псеўданім жывога аўтара, бо гэта выключна ягонае права. Здагадка — гэта яшчэ толькі гіпотэза, а не факт.

На жаль, мае калегі крытыкі, іншыя літаратары абышлі паняційны і тэарэтычны аспект праблемы, эстэтыку і стылістыку "Сказа".