Ніл Гілевіч - Выбар

Яшчэ прычына незайздроснага становішча нашай мовы ў недастатковым узроўні агульнай культуры. Калі б мы клапаціліся аб гэтым... Сапраўды культурны чалавек ніколі не зможа быць абыякавым, а тым больш — непаважлівым да гісторыі свайго народа, да ўсёй яго духоўнай спадчыны. Ён проста не дазволіць сабе гэтага! Настойліва паўтараю: наш найпершы клопат — клопат пра агульны стан культуры. І пачынаць неабходна з гэтага — з выхавання чалавека, з пастаяннага клопату пра яго культурны ўзровень.

У рэспубліцы, у прыватнасці ў Мінску, працуюць ужо і адкрываюцца новыя дзіцячыя садкі, вучэбныя класы, цэлыя школы, дзе выхоўваюць, вучаць дзяцей на роднай мове. І дзеці ставяцца да гэтага са шчырай радасцю! А прыходзяць яны дамоў, выходзяць на вуліцу, пачынаюць размаўляць па-беларуску і сустракаюць, мякка кажучы, неразуменне. Адкуль гэта, мы ўжо ведаем. А вось як гэтаму процістаяць?

Па-першае, хачу пагадзіцца: нашы дзеці ў садках і школах ахвотна, з вялікім жаданнем вучаць беларускую мову. Дзіцячая душа не памыляецца ў сваіх адчуваннях. Значыць, і ў адчуваннях роднага. І гэтае дзіця апынаецца ў іншамоўным асяроддзі. Што рабіць? Выйсце ўсё тое ж: мова павінна гучаць паўсюдна і натуральна. Гэтак жа, як і руская, калі такою можна назваць мову, на якой зараз гаворыць большасць нашага насельніцтва.

А найперш родная мова павінна загучаць у дзяржаўных установах, пачынаючы з самых высокіх. Пакуль гэтага не здарыцца, пакуль беларуская мова на практыцы не набудзе статус дзяржаўнай, усё застанецца на ўзроўні самадзейнасці. Атрымліваецца, што мы свой духоўны храм рамантуем не капітальна, а «касметычка» — прыхарошваем звонку — і толькі. Што называецца, на нізах нешта робіцца, зрушваецца з мёртвай кропкі, а вярхі... Не хапае прыкладаў зверху. І першая, і другая, і трэцяя, і пятая, і дзесятая асобы кіраўніцтва рэспублікі не лічаць абавязковым для сябе выконваць Закон аб мовах. Мала таго, нават проста размаўляць па-беларуску або не жадаюць, або не ўмеюць. Хутка ўжо год, як уступіў у сілу Закон аб мовах, а ўлады зусім не спяшаюцца ажыццяўляць яго. Мяне гэта вельмі засмучае. А час ідзе. І трэба сказаць, што кіраўніцтва з-за такіх адносін да Закона, да мовы свайго народа вельмі шмат траціць у вачах грамадскасці. Праўда, яна і сама пакуль не поўнасцю актывізавалася. Але ж ці не таму, што большасць па-ранейшаму ўсё пазірае ў бок кіраўніцтва?

Вам даводзіцца шмат ездзіць па рэспубліцы, сустракацца з самымі рознымі людзьмі і як пісьменніку, і як народнаму дэпутату. Што вы сказалі б пра адносіны да беларускай мовы, да Закона аб мовах вясковых людзей і гараджан?

Тут неабходна звярнуцца да гісторыі нашай Беларусі. Перажыты і росквіт мовы — калі яна была дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім, і заняпад, і гібенне — пад прыгнётам спачатку польскіх феадалаў, а затым — расійскага царызму. Сітуацыя акрэслівалася дакладна: горад пачаў гаварыць часткова на польскай, часткова на рускай і ўсё менш і менш — на беларускай. Вёска ж доўгі час заставалася захавальніцай і носьбітам роднай мовы. На вялікі жаль, за апошнія гады яна таксама змянілася. Маладыя інтэлігенты, спецыялісты самых розных прафесій, прыходзячы ў вёску з горада, прыносяць з сабою і «гарадскую» мову. Вось паслухае даярка ці механізатар заатэхніка або інжынера, які гаворыць «па-гарадскому», і самі ўжо стараюцца размаўляць на новы лад. Распаўсюджаны прыклад: карэспандэнт радыё звяртаецца да вясковага чалавека па-беларуску, а той стараецца адказваць яму па-руску, як умее, вядома. Ну ці ж натуральна гэта?

Таму сёння і ў горадзе, і ў вёсцы нараджаюцца сілы, якія становяцца ўжо нацыянальна свядомымі, якія імкнуцца вярнуць народу яго найкаштоўную нацыянальную спадчыну. Асабліва адчуваецца гэта ў Мінску. Усё больш людзей вітаюць з'яўленне Закона аб мовах і хочуць яго ажыццяўлення. Лічу, што ў нашай дзейнасці трэба трымаць курс найперш на горад. Ён вінаваты перад вёскай за тое, што, убіраючы ў сябе яе людзей, пазбаўляе іх звыклага гучання мовы. З яго і трэба пачынаць вяртанне ўсім нам пачуцця нацыянальнай годнасці.

Як вы ўспрынялі з'яўленне ў Мінску двухмоўных перыядычных выданняў? Як ставіцеся да гэтай з’явы цяпер?

І спачатку ўспрыняў, і цяпер гляджу на гэтую з'яву адмоўна. Нават калі гэта толькі часовае выйсце. Кажуць, што прычына такога дзіўнага суіснавання дзвюх моў у адным выданні — недахоп журналісцкіх кадраў і няштатных аўтараў, якія свабодна валодаюць беларускай мовай, а галоўная — вялікая колькасць чытачоў, якія не ўмеюць або не жадаюць чытаць па-беларуску (па ўжо вядомых прычынах). Наконт апошняга пагадзіцца не магу. У Беларусі напісанае па-беларуску разумеюць амаль усе. Таму і лічу ненармальнай гагу з'яву — руска-беларускія выданні на Беларусі.