Ніл Гілевіч: Выбар

Праект закона аб мовах у Беларускай ССР, пэўна ж, ляжа нарэшце на стол вярхоўнага органа дзяржаўнай улады, але ўжо сёння можна гаварыць аб тым, што яго шлях да ператварэння ў Закон будзе нялёгкі. Па той прычыне, па-першае, што сярод нас ёсць нямала адкрытых, так бы мовіць, прынцыповых нядобразычліўцаў беларускай мовы, ваяўнічых прыхільнікаў і праваднікоў тэорыі «зліцця нацый»; а па-другое, таму, што ў нас яшчэ моцна трымаюцца пэўныя міфы і страхі, пераадолець якія вельмі цяжка, бо імі ахоплены і апавіты досыць шырокія пласты насельніцтва.

Адзін з такіх міфаў — праклятая спадчына з далёкіх часоў сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту, калі працоўнага беларуса не лічылі за чалавека, а яго мову абражалі як толькі маглі — аж да таго, што абзывалі сабачай. Да гэтага часу ў многіх беларусаў жыве перакананне, што іх родная мова — горшая за іншыя. Нядаўна слухаў па радыё, як адна жанчына, вясковая паходжаннем, а цяпер гараджанка, тлумачыла, чаму яна не аддала свайго першакласніка ў беларускую школу: «А што ж яго туды аддаваць... У дзярэўню прыедзеш — дык там гэты беларускі язык... а тут хай ужо мой рабёнак вучыцца, як і ўсе, на рускім...» І тысячы, тысячы бацькоў разважаюць вось гэтак. У іх няма магчымасці пераканацца, што іх родная мова — не горшая за іншыя. Калі б была не горшая, дык бы гучала на роднай зямлі ўсюды і скрозь — і на працы, і на вуліцы, і ў магазінах, і ў канцылярыі, і ў школах, — як, скажам, літоўская ў Літве, або польская ў Польшчы, або балгарская ў Балгарыі... І начальства гаварыла б на ёй... А так...

Другі пашыраны сярод нашага добрага, працавітага народа міф — сучасны па паходжанні і мае выразную сацыяльную падаснову. «Што вы там усхадзіліся з гэтай беларускай мовай?! — з абурэннем пішуць нам, у сакратарыят ТБМ, некаторыя жыхары.— Магазіны пустыя, скора есці не будзе чаго, а вы там у Таварыства беларускай мовы гуляеце! Рабіць вам няма чаго, ці што?..» Вось такі, значыць, погляд на стан рэчаў: трэба дбаць пра напаўненне магазінаў, а не пра беларускую мову. У падтэксце: пры поўных прылаўках можна і зусім без мовы абысціся, «на мігі» пагаварыць і дамовіцца, як глуханямыя.

Нялёгка растлумачыць наіўным людзям, што магазіны і будуць у нас пустыя аж да таго часу, пакуль мы не пачуемся людзьмі — гаспадарамі свайго жыцця і лёсу, гаспадарамі гэтай зямлі, на якой росцім хлеб і ўсё, што да хлеба. Але сапраўдны гаспадар — гэта культурны гаспадар. Абавязкова! Гэта наогул культурны чалавек, з высокай нацыянальнай і гістарычнай самасвядомасцю. Бо ён жа гаспадар не толькі зямлі, палеткаў і лясоў, заводаў і шахтаў — ён яшчэ і гаспадар збудаваных яго прапрадзедамі храмаў, напісаных за тысячу гадоў кніг, складзеных і данесеных з пакалення ў пакаленне цудоўных песень і казак, і, канечне ж, — мовы, мовы! Ён гаспадар і валадар роднага, прарослага і ўзгадаванага на яго зямлі слова, без якога культура, як мы ўжо ведаем, наогул не складваецца, не ўтвараецца.

Вось цяпер і звяжам усё адным лагічным ланцужком. Каб па-гаспадарску, ашчадна і мудра распараджацца зямлёй і яе багаццямі, плённа і з добрымі, светлымі надзеямі працаваць на ёй — трэба быць культурным чалавекам, а гэта значыць — свядомым патрыётам сваёй Бацькаўшчыны, той спадчыны, пра якую Купала напісаў: «Завецца ж спадчына мая ўсяго старонкай роднаю». Культуру і эканоміку адрываць адну ад другой нельга. Там, дзе такі адрыў ёсць,— там недамагаюць, чэзнуць і эканоміка, і культура, і чым гэты адрыў большы — тым большы агульны заняпад.

Каб быць сапраўдным гаспадаром, які забяспечыць магазіны прадуктамі і таварамі, чалавек павінен адчуваць і ведаць, што вось гэта зямля — яго адзіная, на нейкую іншую ён разлічваць не павінен, шчасце яго і яго дзяцей можа быць збудавана толькі тут, і гэту зямлю — дагледжаную, утульную, прыдатную для жыцця і радасці — ён перадасць нашчадкам сваім у спадчыну. Перадасць разам з усім, што робіць яе ўтульнай і прывабнай, — з плёнам сваёй працы і творчасці, са сваімі духоўнымі скарбамі, з паэзіяй і музыкай, і зноў жа — з мовай! Без мовы, без культуры да яго не прыйдзе ўсведамленне сваёй годнасці як чалавека і гаспадара, адказнага за лёс Бацькаўшчыны, за яе заўтрашні дзень.

Міфічнымі з'яўляюцца і тыя страхі, якія ахопліваюць многіх нашых добрых грамадзян пры гаворцы аб тым, што беларускай мове трэба надаць статус дзяржаўнай і што дзеці беларусаў абавязкова павінны на гэтай мове вучыцца (а калі хто хоча і з небеларусаў — то калі ласка!). «Толькі без прымусу! — спяшаюцца запратэставаць нашы добрыя грамадзяне. — Толькі па выбару, па жаданню!» Ну, добра, без прымусу, ці іначай — па добрай волі, — так, як я хачу. Як мне дыктуе маё ўласнае сумленне. Па добрай волі, слухаючыся свайго сумлення, адмаўляюся ад роднай мовы. А гэта значыць — і ад сваёй культуры, ад усяго таго, што вызначае аблічча народа. А ўрэшце гэта значыць — і ад самога народа, бо: няма мовы — няма народа. Мова і народ — сінонімы. Адмаўляцца ад сваёй мовы і культуры — значыць хацець, каб гэта культура загінула, адмерла. Каб загінула ўсё, чым твае дзяды-прадзеды даражылі. Хіба гэта добрая воля? Выбачайце, але гэта — злая, нядобрая воля... Жадаць пагібелі культуры свайго народа — добрая воля? Аддаць святыні сваёй зямлі на вынішчэнне — добрая воля? Здрадзіць памяці продкаў, запаветам дзядоў і прадзедаў — добрая воля? Няўжо да такой ступені мы заблудзіліся ў трох соснах?