Ніл Гілевіч - Выбар

Как вы помните, в свое время существовала официальная «теория», согласно которой все национальные языки должны сами собой отмереть. А все люди станут разговаривать на одном языке. Возможно ли такое хотя бы в очень далеком будущем?

Снова вспоминаю не столь далекое время... В 1967 году одна весьма представительная центральная газета начала большой разговор на тему о сближении национальных культур народов нашей страны. Уговорили и меня принять участие в разговоре. И я написал статью — откровенно, честно, и дал ей точное заглавие: «Сближение? Да! Но как мы его понимаем?» Статью набрали. Прислали мне вычитать гранки, а через два-три месяца... гонорар за неиспользованный материал. Статья не пошла. Правдивое слово света не увидело. Оно «не соответствовало» официальной установке — тому, «как надо» писать об этом...

Мое отношение к теории слияния национальных культур — крайне отрицательное, ибо в моем понимании эта теория насколько нелепа, абсурдна, несостоятельна, настолько и реакционна, вредна, антигуманна. Разве человечеству это нужно? Разве это диктуется некоей высшей необходимостью? Разве люди разных языков не находят между собой — если они этого желают! — взаимопонимания? И разве они не видят в многообразии национальных языков и культур огромного преимущества, не понимают, что именно в этом состоит величайшая мудрость естественного мироустройства? Нет, нет, этому, я убежден, не бывать. Кто-нибудь скажет: но ведь же фактически уже исчезают, отмирают многие языки малых народностей... Да, исчезают. Но — в результате чего? В результате временно победившей нас несправедливости, по-волчьи глупой жадности, бессовестности и цинизма. Однако мы уже начинаем это великое безумие и этот великий наш позор осознавать. Время — наш надежный союзник. Значит, разум и совесть не покинут нас.

Прамова на XIV сесіі Вярхоўнага Савета БССР. 26 студзеня 1990 г.

Закон аб мовах, які, я веру, мы сёння прымем, абвесціць беларускую мову ў Беларусі дзяржаўнай. Што гэта значыць? Перш за. ўсё гэта значыць тое, што дзяржава бярэ на сябе адказнасць за лёс мовы народа, за яе становішча ў грамадстве, за яе здароўе і жыццё. Народ сваёй дзяржаве — у асобе яе кіраўнічых органаў — даверыў ўсё: зямлю, прыроду, лясы і рэкі, сваё здароўе, свае духоўныя скарбы-багацці, і лёс сваёй роднай мовы таксама. Даверыў — і адначасова абавязаў яе клапаціцца пра ўсё гэта. І як жа дзяржава на працягу доўгіх дзесяцігоддзяў клапацілася? У якім, напрыклад, становішчы наша прырода, наша родная зямля, засыпаная смяротнымі нуклідамі чарнобыльскай катастрофы? А, мабыць, у такім жа, як і наша родная мова. І гэта зразумела. Калі дзяржава не магла разумна, мудра, па-гаспадарску распарадзіцца і адным, і другім, і трэцім, то ці магла яна іначай, разумней, мудрэй распарадзіцца чацвёртым і пятым?

Ні адну жыццёвую праблему ў сваёй рэспубліцы мы не зможам вырашыць паспяхова, калі не адчуем сябе сапраўднымі гаспадарамі гэтай зямлі, у поўнай меры адказнымі за яе лёс, за яе будучыню. Становішча беларускай мовы — мовы вялікага славянскага народа — сёння такое, што горшае і ўявіць цяжка. Але калі мы паклапоцімся толькі пра мову і культуру, а ў іншых сферах — у палітычнай, у эканамічнай, у сацыяльнай — перамен не адбудзецца, то раней ці пазней зноў пачнецца заняпад і мовы, і культуры. Каб гэтага не здарылася, Беларускай ССР як суверэннай дзяржаве патрэбны прававыя гарантыі яе палітычнай і эканамічнай самастойнасці, а ўсім нам, жыхарам рэспублікі, патрэбна дзяржаўная самасвядомасць, дзяржаўнае самапачуванне. Хто-небудзь запытае: а хіба яго ў нас няма? Адкажу: у адных — ёсць, а ў другіх, на вялікі жаль, — няма. У тым ліку ў многіх мужоў дзяржаўных. А якое ж у іх, спытаеце, самапачуванне ёсць? А дакладна такое, як у дзяржаўна-адказных таварышаў з Разанскай або Кастрамской вобласці. Таму мы і прывыклі, што цэнтр і яго ведамствы адпаведным чынам з намі абыходзяцца. Час, аднак, патрабуе, каб гэтыя абласныя настроі, погляды і падыходы змяніліся на дзяржаўныя, прасякнуліся нацыянальнай самасвядомасцю, каб у іх аснову лёг клопат пра будучыню беларускай нацыі. Усе мы ўжо ведаем, што прынцыпы ўзаемаадносін паміж рэспублікамі нашай федэрацыі, паміж рэспублікамі і цэнтрам будуць у самы блізкі час істотна мяняцца ў бок значнага пашырэння правоў рэспублік. У кантэксце размовы хацеў бы толькі дадаць, што наданне беларускай мове статуса дзяржаўнай якраз і дапаможа ўсяму нашаму народу развіць нацыянальную самасвядомасць і набыць самапачуванне народа дзяржаўнага.