Адам Глёбус - Браслаўская стыгмата

Тут i скончылася гiсторыя пра Сокала-маньяка. Хацеў расказаць пра Нью-Ёрк, а выйшла пра мястэчка на беразе Вiхры.

Карлавы Вары. Сакавiк 2000 году

Празрыстыя краявiды... Як iх не любiць?! Ранiцаю зайсьцi ў блакiтны сасоньнiк, спусьцiцца да возера й плаваць, плаваць, плаваць...

А на мастакоў, што ўладкавалiся на пагорках Браслаўшчыны, я не люблю глядзець. Тоўстыя, брудныя, сьмярдзючыя, баязьлiвыя тупiкi. Баязьлiвыя? Так! Яны баялiся вар’ятнi, такой вялiзнай, такой галоўнай у Вiцебскай вобласьцi лякарнi для душэўнахворых. Вар’ятня стаяла ў мястэчку Слабодка, за кiлямэтраў дзесяць ад Браслава. Дзiвоснае месца, дзе неба ўтрая большае, чым у якiм iншым кутку Беларусi. Невытлумачальная зьява: крышталёвыя азёры, горы й велiзарнае неба. Тупiкi з пэндзлiкамi спрабавалi ўцiснуць тое неба ў рамкi сваiх крывых палотнаў. Якое глупства! Якая марная марнасьць — i ловы ветру, i ловы неба. Божа, не карай неразумных. Даруй мне й майму сябру Алесю за ўсё, што адбылося з намi на Браслаўшчыне. Твой знак назаўсёды застанецца на правай Алесевай далонi, наскрозь працятай цьвiком.

На Браслаўшчыне я апынуўся з-за слоўца «невыязны». У Саюзе нiкому ня трэба было тлумачыць, што такое метка «невыязны», бо амаль усе былi гэтымi самымi «невыязнымi» — не маглi выбрацца за жалезную заслону, апушчаную па пэрымэтры СССР (сраных савецкiх спаралiзаваных рэспублiк). Адна шостая Зямлi iснавала асобна, а мне хацелася езьдзiць па сьвеце на цягнiках, караблях i самалётах. Я верыў у сваю зорку, у лёс падарожнiка й трэнiраваўся — запiсваўся ў розныя экспэдыцыi ня важна кiм. На Браслаўшчыну я паехаў землякопам у складзе археалягiчнай групы. У мае абавязкi ўваходзiла закопваньне раскопаў. Не раскопваньне, а закопваньне, каб помнiкi мелi той выгляд, якi сустракаў археолягаў. Здавалася, што складанага? Раскапаў, папрацаваў са знаходкамi й закапаў. Не... Разрыюць i кiнуць, як сьвiньнi. То iм часу не стае, то грошай на землякопаў замала... А вось Люда Дучыц — археоляг акуратны, яна й наняла нас з Алесем закопваць. Выключная праца. Засыплеш раскоп, закладзеш пажаўцелым дзёрнам, адыдзешся й залюбуешся пяшчана-жоўтым квадратам на глыбока-зялёнай сьпiне старажытнага, як славянскi сьвет, гарадзiшча. Мастацтва! Я табе кажу. Уражвае. Плацiлi, праўда, мала. З рыдлёўкаю шмат не заробiш. А таму мы яшчэ малявалi знаходкi: косткi з надпiсамi — руны, прасьлiцы, пацеркi, пярсьцёнкi... Усялякае рознае малявалi акуратна пёркам, тушшу на добрай паперы. Можна сказаць — мы выкрэсьлiвалi пракаветныя цацкi. Вымалёўвалi й насьмiхалiся зь Люды. Яна прыплочвала школьнiкам за кожную дробную знаходку — за манэту, за руну, за пярсьцёначак — капейкамi або цукеркамi. Школьнiкi скемiлi й пачалi самi рабiць надпiсы на костках i падкiдаць у раскоп. Можна зразумець, кожнаму хочацца зарабiць цукерачку. Разам з фальшрунамi ў раскопе зьявiлiся гузiкi зь дзедавых фрэнчаў, пацеркi бабуляў i ўсё такое падобнае. Дучыц перастала даваць цукеркi. І тут удакладню: гузiкi зь дзедавых фрэнчаў не зразалiся ў родным доме, яны зьбiралiся на закiнутых хутарах. У сямiдзясятых гадох мiнулага (вось так, ужо мiнулага!) стагодзьдзя пакiнутых хутароў на поўначы Беларусi стаяла безьлiч. Хутаране перабiралiся ў вёскi, мястэчкi й гарады. Цяжкое вiдовiшча — пакiнутае чалавечае гняздо. Праваленыя стрэхi, пазабiваныя дошкамi вокны, зьдзiчэлыя каты, трава на падворку ў пояс, кнiгi, сточаныя мышамi... Рай для этнографаў з марадзёрскай душою. Нi я, нi Алесь ня мелi такой душы. Калi што й забiралi з хутароў, дык выключна дзеля мастакоўскай працы. Я любiў старыя фотакарткi. Яны зазвычай вiселi ў рамцы пад шклом, i мышы iх не згрызалi. У мяне дагэтуль ёсьць каробка са здымкамi браслаўчан. Але зьбiралiся тыя картачкi не дзеля калекцыi. Я шукаў сьвяты твар. Вось чалавек рабiў у хаце свой асабiсты алтар з унукаў, сыноў, дзядоў, сваякоў... Замаўлялася рамка, выразалася шкло, ляпiлiся здымачкi, фотаалтарык вешаўся побач з абразом. Божая Мацi ў чырвоным кутку, а дзецi (мы ж усе яе дзецi!) — побач на сьцяне. І, пэўна, гаспадару раскiданага гнязда твары сваякоў былi сьвятымi. І я ўглядаўся ў старыя здымкi, iмкнуўся ўбачыць тое сьвятое зьзяньне. З тым жа намерам я наведваўся ў вар’ятню. Маляваў стрыжаных налыса жанчын i мужчын. Яны страцiлi розум i сталi iншымi ад нас. Іншымi, гэта iстотна. Бо сьвяты чалавек — iншы, не такi, як ты й я. Вечарамi я вёў гутаркi зь лекарамi. Пытаўся, цi многа ў iх мастакоў, пiсьменьнiкаў, фiлёзафаў?

І што зьдзiвiла: такiх амаль не трапляе ў лякарню. Большая частка вар’ятаў паходзiла з браслаўскiх сялян. Дактары сказалi, што й вар’ятню тут збудавалi, каб далёка не вазiць хворых. Чаму вар’яцеюць браслаўчане, дактары ня ведалi. А я мог толькi адчуваць непрапарцыйнасьць зямлi й неба.