Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

— Е, хлопцы, такі народ. Найблішчы сусід наш i крыўны брат. З відного кораня мы — рускі, украінці, білорусы — як бы від маты рідноі. Ходыв я по зэмлі вашой. Дужэ ж бідны твой народ, хлопчэ, біднішы, ніж мы, украінці. Зэмлі пусты, а дэ ўрадлівы — паны захапілы.

Горка мне зрабілася за беднасць майго народу i адначасова радасна, што ведаюць адукаваныя людзі пра яго. Дакука панам афіцэрам даводзіў, што я — беларус, i гэты дзед ведае, дзе i як мы жывём.

Багдан Арцёмавіч зацікавіўся мною, доўга распытваў, адкуль я, хто бацькі i як трапіў да войска. Пра маладога Залонскага сказаў:

— Калі гімназістам быў, то часта заглядаў у гэтую хаціну. Любіў паслухаць старога, Багдана. Афіцэрам стаў — заганарыўся ці баіцца...

Мне зрабілася трохі крыўдна за капітана: не падобны ён на ганарыстага чалавека, i не баязлівец. Я сказаў, што Усевалад Аляксандравіч добры, салдат не крыўдзіць. Усміхнуўся стары:

— Залонскія ўсе добрыя, народнЫ. Дзед ix першы вызваліў нас ад паншчыны. Але каму ад гэтага лепш стала? Во пра што я многа думаў.

Пагаварыўшы, Багдан Арцёмавіч начапіў акуляры на матузку i пад паветкай, пры святле ліхтара «лятучая мыш», пачаў чытаць нам вершы. Мяне спачатку здзівіла: такі стары, a забаўляецца вершамі, як прапаршчык Дакука.

Багдан Арцёмавіч трымаў кніжку, але чытаў па памяці — сапраўды, як Дакука. Толькі вершы былі іншыя. Упершыню я пачуў Кабзара. Ды не, не ўпершыню. Чуў на фронце, як салдаты спявалі «Рэвэ та стогнэ Дніпр шырокі». А там, пад паветкай, у чэрвеньскую ноч, калі з гародаў пахла каноплямі i укропам, даведаўся я, што песню гэтую напісаў Тарас Шаўчэнка. Нібы добрым плугам прааралі глыбокія барозны ў маёй гарачай галаве словы нязвыклай, але зразумелай мовы.

Моцна ўразілі гэтыя вершы. Вунь, выходзіць, як вучоныя, пісьменныя людзі пісалі пра сялян i паноў! Ды калі! Калі i дзеда майго, нябожчыка, яшчэ, напэўна, на свеце не было. А мы сядзелі ў вёсцы i нічога не чулі — цёмныя людзі!

Не ведаю, што дайшло да старога пана: ці тое, як я расказваю пра подзвігі яго сына, ці тое, што я наведваюся да Багдана Арцёмавіча, слухаю Кабзара. Ці можа пан захацеў паказаць мяне людзям — во, маўляў, якія ваююць! — ці адарваць ад кампаніі крамольнага праўдалюба? Але нечакана стары Залонскі праявіў да сынавага дзеншчыка ўвагу, якую не праяўляў усе два тыдні майго жыцця ў маёнтку. Узяў з сабой у паездку на далёкія сенажаці, кіламетраў за трыццаць, у пойму вялікай ракі. Ехалі ў той рысорнай двухколцы, сядзелі побач; спачатку пан сам кіраваў канём, пасля я. Гаварыў пан са мной як з роўным. Расказваў пра землі, пра ўраджай, пра сваю службу ў войску. На нейкі час ён заварожваў мяне, абуджаў гонар i самалюбства. Але раптам, нібы ззаду, услед нам, пачынаў гучаць голас Багдана Арцёмавіча:

А я бачыў ліха i ў сябе дома i тут. Бачыў вайну. Успамінаў, як хлопцы казалі, што пан i нават прыстаў баяцца старога самавука: думаў, што я магу зрабіцца такім, як ён, i адчуваў сваю перавагу над панам, усё менш i менш бянтэжыўся ад такога суседства ў двухколцы, усё больш хлусіў, калі пан пра нешта пытаў, але хлусіў не дзеля карыслівасці, не ад жадання паказаць сябе, a плёў лухту проста так — на злосць, блазнуючы. Разумны i хітры пан, безумоўна, здагадваўся, што я «заліваю», але чамусьці не выкрываў мяне, наадварот — заахвочваў.

Залонскі скардзіўся, што не хапае людзей, а таму давялося пачаць сенакос раней, чым трэба; трава магла б яшчэ расці, але пазней, калі сяляне пачнуць сваё сена парадкаваць, цяжка будзе наняць касцоў. Шкадаваў, што няма дагэтуль закону, які прымусіў бы кожнага працаваць на панскім полі, бо з поля гэтага ўсё прадаецца войску — сена, авёс, пшаніца. Пасля ўжо я дапяў, як хітра пан забіваў у маю галаву, як цвік, думку, што калі б не было маёнткаў ды іншых добрых гаспадарак, то армія даўно асталася б без хлеба i фуражу. А без хлеба доўга не паваюеш — гэта я добра ведаў.

З высокай кручы мы з панам доўга любаваліся зялёным морам сенажацяў, якія разразала стужка ракі, i касцамі. Ix было чалавек дваццаць,. усе ў белым; ішлі яны адзін за адным, як гусіны вырай. Касцамі нельга было не любавацца — у нас я не бачыў, каб так касілі, бо прастораў такіх не было: на балотах ды хмызняках дваццаць чалавек адзін за адным, наступаючы на пяты, не пойдуць.