Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Мабыць, пакуль я спаў, падслепаваты дзед, сам ca спіны падобны на падлетка, разгледзеў, што вязе не нізкарослага салдата, а хлапчука. Убачыў, што я расплюшчыў вочы, зацікаўлена спытаў:

— А ты відкіля, сынку? Кількі ж років тобі?

Я расказаў пра сябе, як трапіў на фронт. Дзед слухаў, ківаў галавою, уздыхаў:

— А божэ! Шчо наробыла ця проклята війна.

Першы тыдзень жыў я ў стэпавым маёнтку як у раі.

Начаваў у садзе, у летнім флігелі, які прызначаўся — так мне растлумачылі — для гасцей, паноў. А я адзін жыў там. Гэта мяне, дурня, цешыла, напаўняла гонарам: во Піліпок Жменька як жыве — як пан, няхай бы пабачылі вяскоўцы! Кармілі, праўда, на кухні, але вельмі смачна — з панскага стала, казала кухарка. I нічога не прымушалі рабіць. Але гэта мне не падабалася: не быў я ніколі лежабокам, не ўмеў нічога не рабіць, a галоўнае — хацелася прыслужваць свайму дабрадзею лепш, чым на перадавой,— з удзячнасці i... каб часцей бачыць пані. А то я рэдка бачыў яе. Ды i пана свайго. Яны позна ўставалі, калі сяляне ўжо абедалі, i пасля доўгага снедання, на якое прыязджаў з цукровага завода стары пан, скакалі на конях у стэп. Пасля дзён на колькі паехалі ў Харкаў. Без мяне. I гэтая ix аддаленасць усё больш распальвала мае ўяўленне, i пані ўсё больш зачароўвала мяне. Увечары я ўпотай, як злодзей, з кустоў, слухаў, як іграе яна на раялі, прагнуў хоць праз гардзіны на вокнах убачыць яе постаць. А пасля слухаў спевы салаўёў i да раніцы не мог заснуць. Так ва мне, пятнаццацігадовым, абуджаўся мужчына. Цяпер пра гэта смешна ўспамінаць: я пакутаваў ад рэўнасці да Залонскага, што ён адзін заўладаў такой пекнатой. I адначасова раўнаваў да яе — што забрала яна майго капітана; каб не яна, усё было б прасцей, я заўсёды быў бы ў панскіх пакоях, бо па-ранейшаму, як на фронце, прыслужваў бы афіцэру.

На мяне кідалі вока, часам адважваліся зачапіць дзяўчаткі, якія рабілі на кухні, у садзе, на гародзе. Там была сапраўдная прыгажосць, Але я, слуп дубовы, быў абыякавы да гэтых проста адзетых красунь — у ix былі цыпкі на босых нагах, мазолістыя рукі i аблупленыя ад сонца рабаціністыя носікі. Мяне цягнула да паноў. Во якая гэта зараза для незагартаванай юнацкай душы — апынуцца ў панскіх умовах! Жыцця не бачыў навокал. I пра тое жыццё, якое раней бачыў,— да фронту, I ў салдацкіх зямлянках, i ў Гомелі на вакзале, пачаў забываць.

Ды, на шчасце, нядоўга трымаўся ў галаве ружовы туман, сама пані развеяла яго. Сустрэла неяк у садзе. Ласкава павіталася. Назвала гэтак жа, як дома мяне звалі,— Піліпок. I працягнула залатую пяцёрку.

— Гэта табе, на гасцінец. Купіш нешта.

Не скажу, што быў я абыякавы да грошай. Не. Бядняк, я ведаў ім цану, ведаў, колькі зараблялі бацька i дзядзька, колькі атрымлівалі салдаты, як зберагалі гэтыя капейкі дадому.

Разгублены, ачумелы ад нечаканасці i ад шчасця, што пані так блізка i што так размаўляе, я не ведаў, што рабіць. Але тут жа падумаў, што ніколі не растрачу гэтую пяцёрку, буду заўсёды насіць пры сабе як дарагі падарунак; таму ўзяў яе, непаслухмяным языком прашаптаўшы падзяку.

Яна неяк інакш, чым звычайна, неяк нервова i непрыгожа засмяялася i спытала:

— Скажы, Піліпок, многа ў вас там сясцёр міласэрных? Усевалад Аляксандравіч ходзіць да ix? Дружыць з якой?

Што агнём апаліла мяне. Афіцэры часам запрашалі да сябе міласэрных сясцёр, пілі i цалаваліся з імі. I капітан зрэдку ездзіў у мястэчка; я падоўгу на холадзе вартаваў коней каля аднаго дома. У дом той мяне ніколі не запрашалі, але я здагадваўся, што там паны афіцэры весяляцца.

Але я адразу сцяміў, якую здраду пані захацела купіць за залатоўку, I зрабілася да болю, да слёз брыдка i крыўдна: як яна пра мяне думае!

— Не! Не! Не! — амаль закрычаў я.

Яна, безумоўна, зразумела гэтае рашучае не — што муж яе нікога не мае, святым жыве, святым ваюе за цара i веру, і, задаволена засмяяўшыся, паківала мне пальчыкам:

— О, я ведаю: вы, мужчыны, салідарныя. А ты верны раб свайго пана.

Падыходзіла да мяне казачная прынцэса, адыходзіла звычайная баба — хітрая, помслівая, злосная, i, пэўна, сама здрадлівая, калі так хацела пераканацца ў мужавай здрадзе.

Абразіла яна мяне моцна. Двойчы. Што купіць хацела i што рабом назвала. Пяцёрка пякла далоню. Хацелася шпурнуць яе ўслед пані: на, падавіся сваёй пяцёркай! Але стрымала сялянская разважлівасць: лепш аддам грошы бежанцу ці інваліду, калі назад будзем ехаць. Няхай хто парадуецца. I — помню — прашаптаў, як клятву:

— А рабом вашым я не буду! Не! Ніколі!

З таго дня пачаў я бачыць у тым раі іншае жыццё. Больш не хацелася ўжо ні ў панскія пакоі, ні гуляць па садзе, чакаючы, калі выйдзе маладая пані, падорыць усмешку. Пачаў я блукаць у наваколлі. У вёску пайшоў — да сялян, да «парубкаў», a «парубкі» тыя — мае равеснікі, бо ўсе старэйшыя на вайне. Пазнаёміўся я з імі дзіўна. Калі першы раз прыйшоў, убачыла мяне нейкая цётка i загаласіла на ўсё сяло: «А дзітка моя рідна!». Не сцяміўшы што да чаго, я разгубіўся i паспяшаўся хутчэй прайсці міма. За вішнёвымі садамі на поплаве дагнаў мяне хлопец.