Янка Брыль - Дзе скарб ваш

Колькі было перагаворана — каля надрэчнага вогнішча, на лясной дарозе, на свежым сене гумнаў, у хатняй утульнасці, пры настольнай лямпе i без яе, у начной цішыні то ў яго, то ў мяне, то ў нейкай незнаёмай да таго сціплай гасцініцы. Мужчынская шчырасць дружбы. «Падабенства сэрцаў», як напісаў мне на сваёй першай кнізе яшчэ адзін наш Валодзя, Караткевіч.

I чыталася, i чулася, i самому думалася так: раней людзі хадзілі, ездзілі на конях i ўсюды паспявалі. Тэлефонаў таксама не было, был i пісьмы. Былі i засталіся. Больш у вялікіх папярэднікаў, менш у сучасных.

За дзевяць месяцаў апошняй разлукі я двойчы пераглядаў нашу перапіску: спачатку па зразумелай душэўнай патрэбе, а потым, паабяцаўшы «Крыніцы» зрабіць для яе публікацыю. Не адступаючы ад гэтага намеру i абяцання, я ўсё ж то турботна думаў, што такое лепш было б зрабіць камусьці трэцяму паміж намі, з зацікаўленым позіркам збоку, то зноў шукаў адпаведнага падыходу, памятаючы, што сам я павінен тут гаварыць перш i больш за ўсё пра яго, а гэта якраз i нялёгка, калі думаць пра патрэбную паўнату паказу.

Была ў мяне публікацыя перапіскі з Караткевічам, аднак там знайшоўся той неабходны трэці, дакладней трэцяя,— закаханая ў родную літаратуру, талковая, кваліфікаваная Людміла Мазанік. Я памагаў ёй тольKi патрэбнымі заўвагамі. Дый пісем там было значна менш, i былі яны менш складаныя, даць ix у альманах «Шляхам гадоў» за 1990 год было значна лягчэй, чым бачыцца ў гэтым выпадку.

Словам, выходжу да чытача з пэўнай трывогай, спадзеючыся на прыхільнае зразуменне.

Перапіска наша, мне думаецца, творчая, у тым сэнсе, што яна была своеасаблівым, дадатковым працэсам творчай працы нас абодвух. Мы дзяліліся задумамі, чыталі адзін аднаго не толькі перад здачай таго ці іншага матэрыялу ў рэдакцыю часопіса, газеты ці ў выдавецтва, a ў самых першых варыянтах, не скажу сырых, але першапачатковых, яшчэ гарачых ад аўтарскай рукі.

Найменш было ў нас, а то i зусім не было нейкага тэарэтызавання, тым больш павучання адзін аднаго. Праўда, i з некаторымі зрывамі, якія пагоды не рабілі.

I не толькі па-дзелавому пісалі мы адзін аднаму,— i паскардзіцца на цяжкае ці крыўднае таксама ж трэба было, няхай не пад бацькаву дужую i цёплую далонь падстаўляць галаву, але ж далонь сяброўскую адчуць у поціску — гэта ж таксама патрэбна, нармальна. Амаль усе мае творы, чытаючы ix у розных варыянтах машынапісу, ён сустракаў не толькі прыязнасцю, але i крытыкай, часамі суб'ектыўна завострай, па дружбе з поўнай свабодай слова, аднак у сутыкненні з маёй самастойнасцю ён, па натуры гарачы, не ганарыўся i прызнаць сваю памылку ці памылкі. Часамі нават i залішне каяўся, наракаў на самога сябе.

Так, напрыклад, было з першым варыянтам аповесці «Ніжнія Байдуны». У маі 1975-га я пісаў яму:

«...Дарэмна Ты папракаеш сябе. Дагаварыўся нават да ... дыскваліфікацыі... А чаму не прасцей, што кожны мае права на сваю думку? Апроч Цябе, чыталі

Саша [ 28 28 Саша — Алесь Адамовіч. ], Федзя [ 29 29 Федзя — Фёдар Янкоўскі. ], Скрыган, Ніна [ 30 30 Ніна Міхайлаўна — жонка Я. Брыля, педагог. ], Якуб [ 31 31 Якуб Герасімовіч Міско (1911 - 1981) — журналіст. ], Бярозкін, Караткевіч. У кожнага былі свае заўвагі. Саша i Якуб лічаць лепшым пачатак, першую палавіну. Ты i Ніна — другую. Скрыган, Караткевіч i Бярозкін хваляць усю рэч. А мне прыйшлося яшчэ трохі з ёю памарочыцца — i ў кампазіцыі, i ў дробязях. I ўжо вось зноў зманлівае адчуванне, што ўсё, можна здаваць у часопіс... Апроч таго, што i людзей добрых паслухаць хочацца i трэба, дый прывык я да гэтага, трэба ж яшчэ i не згубіць таго, што бачыцца самім сабою, невыказанае да канца. I гэта не ўсё яшчэ,— я пісаў паралельна апавяданні, таксама не да канца ўпэўнены ў тым, што гэта сапраўднае, a рабіць хацелася, чаго я даўно так шчасліва не адчуваў... Словам — я пра тое, што Ты дарма сябе папракаеш. Мне добра, што ёсць з кім дзяліцца, ёсць каго паслухаць, ёсць каму па-сяброўску падзякаваць. I добра, што ёсць трывога на душы, калі дасі таварышу, а потым слухаеш яго. З Федзем, які другі, пасля Сашы, прачытаў, мы даўгавата хадзілі па парку, i пэўная стрыманасць яго пайшла мне на карысць таксама».

Так нядаўна гэта было, дваццаць гадоў таму назад, кал i мелася каму даць на суд толькі што зробленае, калі ў цябе, скажам з журботнай усмешкай, быў свой «уласны саюз пісьменнікаў», саюз сяброўскага ўзаемаразумення. Імёны, якія я назваў вышэй — Бог мой, якая гэта талака, якая помач!.. А цяпер?.. Выходзіш да чытача старонкамі часопіса ці кнігі, i сцішнавата на душы, як неапранутаму ў золкі дзень, як выштурхнутаму з-за кулісаў на зыркае святло рампы,— такі вось мінус старасці, сяброўскай адзіноты. Адарванасць ад маладзейшых па сваёй віне? Тут цэлы комплекс віны-нявіны, а перад усім — халодная заканамернасць, асіраценне ў сваім пакаленні...