Янка Брыль - Вячэрняе

А каб жа Аня так сказала, так засмяялася!..

Над чамаданам, з пісулькай у руцэ, як і цяпер, запісваючы, я яе, мілую Шэйну (і сапраўды, на ідыш імя Шэйна — красуня) — не магу не бачыць інакш, як праз тое, што адбылося праз адзінаццаць гадоў пасля таго дзіцяча-юначага вечара. Увосені сорак першага і яна, ужо маладая маці, была па-зверску забіта ў нашым мястэчку. Як і іншыя з тых, каго я ведаў, з кім сябраваў, каго сёння — праз цэлую вечнасць — бачу на выцвіла-старой фатаграфіі пятага і чацвёртага класаў, на фоне густой лістоты, што акружала высозную, прыгожую царкву, за якою ціха стаяла наша старая драўляная школа.

Ані на тым здымку няма, яна прыйшла ў нашу школу на адзін толькі год, у сёмы клас, калі бацьку яе перавялі аднекуль у казённы лес за нашаю Вушай. Можа, таму і ўспамін такі востры, што толькі адзін год, што толькі адна сустрэча была пасля, калі яна, студэнтка Нясвіжскай семінарыі, светла-зялёнай павай праплыла па летняй, нядзельнай вуліцы нашага Загора, ідучы ў Турэц, і мы сустрэліся, пагаварылі. Брату было дзевятнаццаць, ёй на год менш, а мне яшчэ на два. Яшчэ не надта, як перад Шэйнай, смялейшы. Яна ж была ў самым дзявочым росквіце, яе чароўная смуглявасць, мілы, іскрысты смех яе мне помніцца...

Пасля бацькі пасаду лесніка, на сваю галаву, заняў Анін брат. У саракавым, калі яна была ўжо замужам, жыла ў мястэчку, брата з сям'ёю вывезлі. Цераз армію Андэрса ён трапіў пасля ў Англію, куды пазней, з Польшчы, аўдавеўшы, пераехала і Аня з дзецьмі. А ўжо адтуль, за сынам, рушыла ў Аўстралію. Пісала адтуль залоўцы і швагру, майму Алесю.

Ды вось і тых пісьмаў няма...

А зрэшты — ці сказалі б яны мне больш за гэтую пісульку?..

* * *

Не толькі ў мяне гэта — жаль, што нечага не зрабіў, у час не спытаўся ў кагосьці, не схадзіў, не паехаў, не напісаў... Бездапаможны жаль і непазбежны!..

* * *

У бібліятэцы з цікавасцю пераглядаў дзве статыстычныя кнігі з 1876 і 1889 гадоў — пра землеўладальнікаў Мінскай губерні. Вышукваў толькі тое, што з «Новогрудского уезда», маёнткі найбліжэйшыя да нашага Загора.

У першай кнізе — «землевладельцы», пачынаючы з нейчых пяцідзесяці дзесяцін, цераз Кашыцавы дзевяцьсот («зямля — як яечня!» гаварылася пра той наднёманскі раўнінны чарназём) і да — ажно не верыцца! — 669 тысяч 527 дзесяцін у Вітгенштэйна, папярэдніка князя Святаполк-Мірскага. Праўда, апроч Наваградскага, яшчэ ў шасці паветах Мінскай губерні.

А ў другой кнізе, пазнейшага выдання, вельмі выбарачна, выпадкова, з рознымі памылкамі «землевладельцы» зніжаюцца аж да лічаных дзесяцін.

Скажам, такі мой сямейны цуд:

«Янчук Иван Григорьевич, крестьянин, православный, деревня Малосельцы. Две десятины».

Мой дзед па маме.

Не памятаю ўжо, колькі гадоў таму назад, але перад знаёмствам з тымі кнігамі, я надыбаў на маласельскіх могілках на ягоны помнічак. Літары ў камені выдзеўбаны так надзейна-глыбока, што няпроста было, пры дапамозе травянога вехця ды галінкі, дацерціся, дакалупацца, каб прачытаць і ўсцешыцца з яшчэ аднаго сямейнага адкрыцця.

* * *

Можа, каб у мяне была яна, глыбока эшаланіраваная генеалогія, дык і я ганарыўся б тымі з продкаў, кім можна было б ганарыцца? А так — так мае высокую, агульначалавечую рацыю кубінец Нікалас Гільен:

«Я сын, і ўнук, і праўнук нявольніка. Няхай саромеецца іхні пан!»

* * *

Учора пачаў чытаць яшчэ адну гістарычную аповесць, і, можа, таму; што тэмпературыў, падумалася з прыкрасцю, што ўсе народы ўжо даўно адбразгацелі ў літаратурах рыцарскімі метамі ды латамі, а мы цяпер — наўздагон. Калі ўжо трэба перш за ўсё думаць пра тое, як уратаваць людзей ад узаемазнішчэння, як унармаваць нянавісць, варажнечу паміж народамі, каб не было такога беспрасвецця. Бо не толькі ж ядзерная зброя страшная, але і ўсе тыя «часці асобага прызначэння», у якіх маладыя людзі даводзяцца да жахлівага азвярэння...

«Барацьба за мір — да пачатку вайны». Штосьці так гаворыцца. А пачнецца вайна і ўсім нам, пісьменнікам, трэба будзе ўздымаць нянавісць, культываваць яе, што і мне ўжо даводзілася рабіць. Пераступіўшы цераз сваё чалавекалюбства.

* * *

Меншы сынок майго Кураўкі з «Ніжніх Байдукоў», па бацьку дасціпны, у адзін з дзён акупацыі «не даў», як гаварылася ў вёсцы, іменна не даў немцу забраць іхняга парсючка. Стаў, распасцёршы рукі, якіх ужо амаль хапала на шырыню дзвярнога праёма, і з плачам крычаў, што не дасць. Немец той пастаяў і — відаць, таму, што іншых немцаў, а тым больш начальства блізка не было,— дарослы, узброены рабаўнік, адступіўся, моўчкі пайшоў з двара.