Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

Загаловак, які па-сутнасці мае алюзіўны характар, паказвае на змястоўнае напаўненне рамана-фантасмагорыі, выступаючы ў якасці асноўнага славеснага знака-сімвалу, які інфармуе аб наяўнасці ў яго мастацкім свеце кампанентаў хрысціянскай аксіялогіі як састаўной часткі біблейскай сістэмы духоўных каштоўнасцяў. Заўважым, што царкоўнаславянскае слова “спакуса” (спакушэнне) азначае “выпрабаванне”, “небяспеку”, “замах”. Спакуснік – гэта той, хто выпрабоўвае каго-небудзь, заваблівае і падманвае. У Евангеллі пад гэтым імем паўстае д’ябал.

Таму нараўне з матывам заключэння дамовы з пасланцам пекла, які развіваецца ў рэчышчы хрысціянскага вучэння пра спакусу як аб небяспечнай духоўнай прывабнасці, адным са шляхоў паказу аўтарам сваёй маральна-філасофскай канцэпцыі з’яўляецца ўключэнне ім у тэкст рамана-фантасмагорыі шматлікіх, часам даволі аб’ёмных вынятак з Бібліі. Быццам бы «перагруз», залішняе нагрувашчванне, што нібыта перашкаджае сачыць за асноўным сюжэтам твора. Але насуперак такой думцы, калі яна ўзнікае ў асобнага чытача, яны ўтвараюць досыць шырокую частку славеснай тканіны твора, у выніку чаго, з аднаго боку, можа скласціся ўражанне аб перанасычанасці «чужымі» словамі. Але ж з другога боку, усе біблейскія цытацыі, якія уваходзяць ў раман-фантасмагорыю, з’яўляюцца незаменнай прыналежнасцю яго сэнсавага поля, удзельнічаюць у выяўленні аўтарскай канцэпцыі, паводле якой Біблія вызначаецца самым выбітным у сусветнай культуры тварэннем духу, кнігай выключнай і невычэрпнай, у якой «усё сказанае як пра Бога, так і пра чалавека». У шэрагу выпадкаў вытрымкі з Бібліі нясуць значную для разумення спецыфічных асаблівасцяў інфармацыю пра біблейскае слова як узор мастацтва.

Біблейская паэтыка – гэта, па вялікім рахунку, паэтыка іншаказанняў і прыпавесцяў, уздзеянне якіх на свядомасць Анатоля Бароўскага выявілася ў мастацкім свеце яго рамана-фантасмагорыі. Так, розны сэнс слоў “мудрасць”, “мудры”, якія неаднаразова сустракаюцца ў тэксце твора, часцей за ўсё акцэнтаваны аўтарам у сувязі з духоўным веданнем і вучэннем, выкладзенымі ў «Галоўнай Кнізе чалавецтва». Мудрасць у свядомасці пісьменніка знітавана не толькі з дабром і маральнасцю, але і са злом.

Аўтар раскрывае палярныя сэнсы «мудрасці», закладзеныя ў «Кнізе пра Бога», тым самым, падкрэсліваючы семантычную невычэрпнасць і глыбіню Бібліі як Тэксту Мудрасці. Злую, антыбоскую, а таму і ўяўную мудрасць, увасабляе ў аўтарскай мастацка-філасофскай інтэрпрэтацыі старажытны біблейскі Змей-спакуснік.

Устаўная навэла аб спакусе і грахоўным падзенні першых людзей у Раі растлумачвае адзін з ключавых матываў рамана-фантасмагорыі. Гэта ў вызначаным сэнсе прыпавесць пра сутнасць спакусы і мастацтва хлусні, пра безабароннасць чалавека перад злом, калі ён, чалавек, ігнаруе Запаветы Бога, пра яго духоўную слабасць. Таму ўладальнікам сапраўднай мудрасці ў маральна-філасофскай канцэпцыі твора паўстае шукальнік ісціны настаўнік Хурс, у апісанні ўнутранага аблічча якога падкрэсліваюцца такія рысы, як адхіленасць ад зямной мітусні, дабрыня, моцна развітыя маральныя пачуцці і духоўныя памкненні.

З вобразам Хурса звязаны матыў духоўнага настаўніцтва і вучнёўства, пошуку ісціны і перадачы таемнага Ведання, якое асноўным лейтматывам праходзіць праз іншыя, раней выдадзеныя (кніга «Пякельны рай») творы Анатоля Бароўскага, і якія з’яўляюцца скразным у прыпавесцях розных духоўных традыцый чалавецтва. Магчыма, што актуалізацыя гэтага матыву ў аповесці з містычным назовам «Ахутавана» і паслужыла для самога аўтара падставай вылучыць і вызначыць яе з жанравага пункту гледжання як «прытчу аб мроях».

Мудрымі ў рамане-фантасмагорыі названыя тыя, «хто чуе і разумее прыроду» – старажытныя «чараўнікі-дрэвалекі», «прыроджаны ляснік і Божы чалавек» дзядзька Іосіф-Язэп, які разумеў, што «спрачацца з прыродай і з Богам – значыць рухацца па кірунку да пекла». Мудрасць – адно з асноўных духоўных якасцяў чалавека «сялянскай Атлантыды» бабулі Настазі-Анастасіі, з вобразам якой звязаны дарагія для аўтапсіхалагічнага героя ўспаміны.

Раман-фантасмагорыя «Дамова на спакусу» – твор этапны ў беларускай прозе. І менавіта з гэтага пункту гледжання ён можа разглядацца ў кантэксце нацыянальнай літаратурна-мастацкай традыцыі.

У той жа час кніга Анатоля Бароўскага ўтрымлівае цэлы комплекс маральна-філасофскіх ідэй і матываў, актуалізаваны ў некаторых найбольш значных і выніковых творах рускай літаратуры (раман-прыпавесць А. Кіма «Бацька-Лес», «раман-насланнё» Л. Лявонава «Піраміда»).