Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

Казімір перайшоў на шэпт.

«А ці не залішне ты цікаўны? – падумаў пра суседа Ясь,напружана гледзячы у блакітныя вочы вяскоўца.

– Пра якога гаспадара Яську ты ў мяне пытаешся?

Казімір дастаў з-за пазухі складзеную ў некалькі столак паперчыну, паклаў перад сабою. Прыкрыў яе напрацаванай, як не чорнай, даланёй. Яна была павернута так, каб можна было прачытаць суседу насупраць самы ніжні радок, прашаптаў:

– А пра гэтага, васпане, пра гэтага Яську. Мо калі жыццёвыя дарогі і перакрыжоўваліся? Вось мы маем яго «Мужыцкую праўду», а самога і ў вочы не бачылі. Мо найміт які з царскага двара, а мо і падбухторшчык які да паўстання. Мы падымемся, а ён – шусь! – ды і ў карчы, туды, дзе ваўкі клыкастыя, дрыгва бяздонная, – га?

Вітажэнец усміхнуўся, адпіў колькі глыткоў піва з куфля, пра якое нават забыўся, уражаны быў ад нечаканага павароту размовы.

– Чытаць умееш, Казімір?

– Ты лепей спытай, ці ведаю я змест гэтага нумара.

– Добра. Спытаю. Адкажы, пра што напісана ў ім.

Не адымаючы рукі ад паперы, але прысунуўшы яе бліжэй да сябе, набраўшы паветра ў грудзі, падрыхтаваўся нешта сказаць, але ў гэты ж момант да іх падышоў карчмар. Ён моўчкі паставіў перад селянінам палову штофа сівухі, смажаніну з цыбуляй, некалькі кавалкаў чорнага хлеба.

Казімір толькі кіўнуў галавой – ці то падзякаваў. Карчмар, бачачы, што перабіў ім размову, тут жа і адышоў ад іх.

– А напісана ў газетцы вось пра што. «Маскаль то хітры, ён-то, дзецюкі, хоча, каб не даці нічога, а народ думаў, што ўжэ мае ўсё як належыць. Не мерыўшы, судзеце хаця з гэтага аб яго хітрасці. Два рокі ўжэ таму, калі яшчэ ніякіх маніхвэстаў а вольнасці не аб’яўлялі, народ у Пецярбургу, Маскве і па цэлай Расеі пачаў вельмі крычаці, што калі ронд не дасць яму вольнасці, то ён цэлаю грамадою 19 фэвраля збунтуецца. Тагды цар, бачу, збаяўся і вялеў сэнатаві з’ехаціся, а народаві аб’явіць, што ў посце вольнасць дастане. Народ дурны паверыў да і разышоўся, а цар, з сэнатам паталкаваўшы, як мінула трывога, так і аб’явіў у мейсцу вольнасці маніхвэст, а ў маніхвэсце прыказывае мужыкам служыць да часу паншчыну па-старому, а па-новаму заплаціць больш грошай у казну на пісараў, пасрэднікаў, да і чорт іх ведае на што. Судзеце ж цяпер самі, чы ж не ашуківаюць нас?..»

Казімір сцішыў голас, агледзеўся вакол, забыўшыся на сівуху і вячэру:

«Но не на доўга здасца ім круцельства, бо, як я казаў, мы ўжэ пазналі, што нам не маніхвэстаў, а вольнасці патрэба – і то вольнасці не такой, якую нам цар схоча даці, но якую мы самі, мужыкі, паміж сабою зробімо. А для таго, дзецюкі, каб ніхто вас не мог ашукаці, цяпер ужэ талкуйце паміж сабою, якой вам вольнасці патрэба і якім адно спосабам мужык яе дастаць можа. Толька, дзецюкі, смела, бо з намі Бог і праўда, а калі мы з Богам, то з намі ваяваці трудна, бо боска моц вяліка, а народу многа.

Так з гэтага пісьма і відна: што няма чаго ждаці ад нікога, бо той толька жне, хто пасее. Так сейце ж, дзецюкі, як прыйдзе пара, поўнаю рукою – не шкадуйце працы, – каб і мужык быў чалавекам вольным, як е на цалюськам свеце. Бог нам дапаможа!!!

Яська-гаспадар з-пад Вільні».

– Адкуль у цябе газетка? – спытаў Вітажэнец, здзівіўшыся, як субяседнік прачытаў усё па памяці.

– Ехаў адзін чалавек у карэце, па тракце ехаў. Ішоў касец з касьбы. Карэта спынілася, выйшаў падарожнік, во як ты акурат ростам, і даў касару пук газет. А той касец – Мацей Цюхна – мой сусед. Мы носім газеты па ўсіх вёсках, раздаем людзям. Вечарамі збіраемся ў каго, чытаем… Я чытаць не ўмею, толькі запамінаю ўсё. Кожнае слова памятаю. А табе магу гэтую газету даць, «Мужыцкая праўда» называецца. Калі ты ўмееш чытаць, васпане.

Ясь усміхнуўся, ледзь заўважна кіўнуў галавой:

– Трошкі, Казімір, умею, дзякуй Богу! А дзе твой сусед, спадар Казімір?

Чалавек нахмурыўся, моўчкі наліў сабе сівухі, прамовіў:

– Зямля яму пухам.

«Не хлусіць, значыць, – падумаў пра сябе Вітажэнец, – ведае пра тое. Пра расстрэл і ў «Колоколе» было надрукавана.

Казімір прыкусіў скарынкай хлеба, задумаўся, уздыхнуў.

– Харошы чалавек быў мой сусед. Дужа харошы. Разумны. Чытаць і пісаць умеў. Чаго не ўмею я.

Жаваў без смаку, глядзеў некулы ўглыб стала. А потым нечакана ажывіўся, паглядзеў на Яся, пацікавіўся:

– Слухай, Яська з-пад Вільні, мо гэта ты яму і даваў той пук газетак?

Глядзеў даверліва ў вочы, чакаў адказу.

– Я. І цяпер у мяне з сабою ёсць.

– О, як добра! Сам Бог паслаў нам сённяшнюю сустрэчу! Вось цяпер я з ахвотаю пасмакую сівухі! Пачаставаць цябе, Ясь?