Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

Старшыня зразумеў, мужыкі не жартуюць, гатовы на ўсё. Аднёс пану назад статутную грамату.

Той напачатку здзівіўся:

– Ну і дурні твае сяляне! Бізуноў ім усыпаць – адразу паразумнеюць.

– Але і бізуны ўжо не дапамагаюць...

Пан маўчаў, нічога больш не казаў, задумаўся.

Незадаволенасць узрастала ўсё больш і больш.

Селянін толькі ўскрыкваў ад болю, стараючыся зразумець, як пазбавіцца ад таго болю. Але ж як толькі трываць, інакшага выйсця яшчэ не бачыў, не саспеў яшчэ.

Па фактах стыхійных бунтаў гарадзенскі губернатар, на падставе дасланых яму папер, пісаў 27 жніўня 1862 года ў Вільню: «При разыскании повода к такому неповиновению крестьян местный становой пристав представил три письма, в которых изложено грозное и возмутительное влияние на настроение духа крестьян…»

Дыктатару Каліноўскаму паказвалі тое данясенне чыноўнікі, якія спачувалі паўстанню, якія па першым воклічы маглі ўліцца ў шэрагі паўстанцаў.

Паказвалі перапісаныя і другія дакументы. Той жа рапарт, што паслаў прыстаў Гаркавіч з мястэчка Падароска адразу ж пасля таго, як даслаў першае – пра хваляванне лапеніцкіх сялянаў. Гарадзенскі губернатар завёў адразу ж сакрэтную справу пра палітычнае становішча ў яго губерні і пра пастаяннае распаўсюджванне пракламацый.

Гаркавіч дакладаў пра тое, што ён пачаў сачыць за падзеямі бунтаўшчыкоў адразу пасля таго, як яны прынялі ўдзел у першых хваляваннях.

“Ваша правасхадзіцельства! Я строга кіруюся тымі ўказаннямі, якія атрымаў з Вільні, з Вашай канцылярыі. Я днём і ноччу вывіжоўваў падазроных, прыслухоўваўся да іх размоў, прыкмячаў, дзе яны збіраліся купкамі, пра што гаварылі. Мне неабходна было даведацца, ці не маюць яны з кім-небудзь шкодных зносінаў і ці не падбухторвае хто іх да непадпарадкавання. Пагэтаму вымушаны далажыць вам, Вашае сіяцельства, што мне асабіста ўдалося даведацца, што паміж сялянамі разышліся нейкія бунтоўныя брашурныя пісьмы.

Але як толькі я непрыкметна набліжаўся да сялянаў, яны адразу ж замаўкалі. Альбо пераходзілі на іншую тэму гаворкі – гаварылі пра кароў ці малако, пра ўраджаі ці дажджы… Сяляне, вымушаны далажыць Вам, трымаліся дружна, да іх зусім нельга было падступіцца. Я добра разумеў, што ў дзёрзкіх сялянаў немагчыма будзе мне самому што-небудзь захапіць.

Але я знайшоў сабе памочнікаў – тайных і яўных. Выручыў мяне лапеніцкі поп Пратасевіч, які і перадаў мне тры крамольныя пісьмы. Сярод іх былі “Мужыцкая праўда” № 1 і невядомая беларуская вершаваная “Гутарка двух чарвякоў”. Нягледзячы на ўсе экзекуцыі, лапеніцкія сяляне трымаліся ўпарта, і ніяк не ішлі на збліжэнне з царскімі ўладамі.

У лістападзе 1862 года падароскі благачынны Васінскі данёс мне, што гарнастаеўскі валасны пісар Серкучэўскі чытаў, нікога не асцерагаючыся, сялянам “Мужыцкую праўду” непасрэдна ў Свіслацкай валасной канцылярыі…”

Ад вёскі да вёскі крочыў чалавек у зрэбным адзенні. З выгляду непрыкметны, невысокага росту, няпэўнага ўзросту. Па яго хадзе можна было меркаваць, што валацуга быў яшчэ ў маладой сіле. Калі ж ён стаяў на месцы і абапіраўся на свой кіёчак, расчэсваючы адной рукой кужэльную бараду, то і за састарэлага можна было яго прызнаць… Ён нічым не выдзяляўся сярод людзей, – амаль усе хадзілі ў такіх апратках.

З правага боку вачам адкрылася капліца – драўляная, абшаляваная дошкамі. Капліца прытулілася да векавых ліп і старых бяроз. На галінах бярозы густа віднеліся круглыя кусцікі амялы – як усёроўна варанячыя гнёзды.

Чалавек чамусьці спыніўся каля капліцы, пачаў уважліва аглядаць яе. Потым скіраваў позірк на цвінтарышча з пахіленымі і счарнелымі ад часу крыжамі. Нечага спужалася вараннё і жывое чорнае воблака, порстка ўзняўшыся вышэй дрэў, скіравала убок тракта, туды, дзе разыходзіліся дарогі, да старога моста, дзе бачыўся вузейшы гасцінец, абапал якога віднеліся свечкі стромкіх бяроз.

Да карчмы ужо зусім блізка, мо з паўсотні крокаў. Яна стаяла леваруч ад дарогі, каля высокай састэрэлай ліпы. Выдзялялася сярод тых, якія ён сустракаў на сваім шляху. Звычайна яны былі падобны адна на адну – шэрыя, пахіленыя, неахайныя. За вярсту ад іх патыхала брагай і кіслай капустай. На высокім падмурку, з вялізным ганкам. Агароджаная прасторная вазоўня. Значыць, можна і заначаваць, распрогшы каня.

Чалавек падняўся па прыступках і прачыніў дзверы – зайшоў у прасторныя сені. Наведнікі тоўпіліся каля бочачкі – з селядцамі, тут жа стаялі кадкі з капустай, гуркамі. У вялізнай скрыні, у кутку, жаўцеў авёс, – коні ў падарожнага галодныя не будуць.