Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Дзядуля,— сказаў я яму,— машынамі я ж не распараджаюся. Дый навошта яна вам. Вы па двары і на трох нагах ужо ледзь ходзіце.

— А ты не глядзі, як я да ўборнай хаджу, ездзіць буду шпарка. Унук мой у горадзе жыве, яму машына трэба.

— Хай унук і купляе.

— Так-та яно так, ды ільгот у яго на машыну няма, а без ільгот грошай не хапае.

— А што я магу зрабіць? У мяне таксама ні грошай, ні ільгот.

— Грошай я ў цябе не прашу, а ільгот і сам магу табе пазычыць. Ты павінен распісаць аб усім. I дадаць яшчэ ад сябе, што жыву я з унукам, тады ўнуку машыну выдзеляць, каб мяне вазіць.

— Дык не жывяце ж вы з унукам. З бабкай, з жонкай жывяце,— сказаў я, яшчэ спадзеючыся, што мо і не ўсё ў той колішняй казцы лухта. Але дзед Ахрэм разбіў гэтыя спадзяванні, звёў гаворку зноў на машыну. I развітваліся мы не задаволеныя той гаворкай. Дзед уцікнуў мяне:

— I машыны не можа здабыць, а яшчэ свой, называецца. Малы быў, у гуркі ў мае грады лазіў...

Гэта было ўжо хлусня. Я, канечне, лазіў у гуркі, але не ў гарод дзеда Ахрэма. Дзетдомаўцы не чапалі град тых, хто жыў блізка каля дзетдома. Але справа была не ў тым, я адчуў прыкрасць, бо страціў сваю казку, як страціў яшчэ адну казку, не такую ўжо таямнічую, хутчэй страшную, жахлівую. Згодна ёй, у гэтых мясцінах блукала недзе здань, прывід. I я бачыў той прывід, сустракаўся з ім у дзяцінстве, мог паклясціся, што сустракаўся. Улетку, на самым пачатку яго, маланка забіла на картаплянішчы жанчыну. Калі надышла навальніца, яна якраз палола ці акучвала картоплю, схавалася ад дажджу пад дубам. У той адзіны сярод поля дуб і пацэліла маланка. Прыгадваю, што я яшчэ бегаў да таго дуба, глядзеў, што нарабіла там маланка, узарала зямлю каля каранёў яго, як кратовымі норамі, патычыла зямлю, нібы бізуном са свінчаткаю, прайшлася і па самім дубе. Успарола да жывога дрэва кару на ім. Мяне тады яшчэ ўразіла несправядлівасць таго, што адбылося, несправядлівасць нябёс, што наслалі смерць іменна гэтай жанчыне. У яе засталося без бацькі, без бабулі нават шасцёра дзяцей. А маланцы ж усё роўна было каго забіваць, магла яна знайсці і якую-небудзь бяздзетную жанчыну ці старую, калі на тое пайшло, калі ёй ужо абавязкова патрэбна было каго-небудзь забіць, магла б пацэліць і ў дзетдом, сёння ў мяне язык не варочаецца сказаць — у мяне. Але тады, у дзяцінстве, я, здаецца, быў не супраць, каб тая маланка знайшла мяне. Жанчыну пахавалі, але яна пачала з'яўляцца ў вёсцы. I аднойчы ўвечары ці ўначы мне давялося ісці міма яе хаты. I я наперад ужо быў напужаны. Загадаў сабе праскочыць сіроцкую хату, не гледзячы, заплюшчыўшы вочы. Але адначасова разам са страхам я адчуваў і неймаверную цікаўнасць. Хаця цікаўнасцю гэта цяжка назваць, гэта было нешта іншае. Адмаўленне, нявер'е ці, наадварот, вера ў тое, што ёсць, існуюць на свеце здані і прывіды, загадалі мне глядзець на ўсе вочы. I вось я, гледзячы на ўсе вочы. ішоў нейкімі штуршкамі, суладна з крывёю, што спалохана пульсавала ў маім целе. Не хацеў, а пазіраў, утрымліваючы ў вачах усё да драбніцы: дарогу, хаты, сонечнік каля плота, хлеў, дрэвы, што раслі каля яго, слівы. Здаецца, бачыў і самыя слівы на дрэвах, цьмяныя ўначы, з шэрым налётам. Хацеў, каб уся мая ўвага была прыкавана да гэтых сліў, загадаў сабе засяродзіцца на іх. Але ў мяне нічога не атрымалася, таму што якраз там, сярод сліў, і стаяла здань, жанчына ў белым, высокая, крыжом развёўшы рукі ад аднаго да другога дрэва. Стаяла і пазірала на дзверы сваёй хаты. Я не вытрымаў — і пабег. I тут зямля пад маімі нагамі стрэліла, як са стрэльбы, а мо нават і з гарматы. Мяне адарвала ад зямлі, я нібы выключыўся, страціўшы прытомнасць, паляцеў. Але гэтае выключэнне і палёт былі вельмі кароткімі. Як толькі ачомаўся, нагамі намацаў зямлю, я спыніўся. Цяжка цяпер сцвярджаць, што адбылося: ці то я забыўся пра здань, ці спрацаваў нейкі загад, нейчы голас пачуўся мне, і абудзілася ўжо сапраўдная цікаўнасць, але я павярнуў назад. Хацелася паглядзець, што там так ірванула, выбухнула пада мной, пабачыць варонку ці расколіну ў зямлі, расколіну да самага пупа зямлі, да ядзерца яе, выбух жа быў такой моцы, што я сам, здаецца, быў расколаты да самага ядра. Палохаючыся свайго ценю, увесь час косячыся на поўню, што завісла на небе, я зрабіў усе ж тыя пяць-дзесяць крокаў, што аддзялялі мяне ад месца выбуху, амаль літаральна прапоўз па сцежцы. Але не знайшоў ні варонкі, ні расколіны. На зямлі толькі ляжала жаба, якую я, пэўна, сам і раздушыў, наступіўшы на яе босаю нагой. Я няўцямна, але даволі доўга прыглядаўся да той жабы. Калі ж адвёў ад яе вочы, здань прасцірала свае рукі нада мною. I тут правал у памяці. Не памятаю нават, як я дапяў да дзетдома, да сваёй палаты, ложка і коўдры. Прыляцеў, прыбег ці даклыпаў ступою. Штосьці схавала ад мяне тая ноч, да чагосьці наблізіла і адпіхнула, вымусіўшы паверыць і адразу зняверыцца ў тым, што адбылося, якаясьці несумяшчальная празмернасць явы і фантазіі была ва ўсім гэтым, і тым не менш я надоўга, калі не назаўсёды, паверыў у жанчыну, маці, якая прыходзіць з таго свету, каб засцерагаць і ахоўваць сваю хату, спакой сваіх дзяцей. У хаце ж дзеда Ахрэма я развітаўся і з гэтай казкай. Развітаўся, пэўна, таму, што мінулае — гэта толькі наша памяць, жаданне, а не ява.