Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— Кто большевики и им сочувствующие, проходи прямо на Подгорную улицу! — мітусіўся каля выхаду i крычаў малады мужчына (таксама, як i той, дэманісты, у скураной куртцы i шапцы).— Остальные — направо и по домам! Никакого скопления! Проходи! Проходи! — зірнуў на Алеся (гэта, як пазнаў Алесь, быў Клёнаў, бліжэйшы памочнік Фрунзе ў міліцыі, a паблізу яго стаяў Пятрусь Супраневіч).— Быстрее, быстрее!

I калі Алесь, толькі на хвілінку сустрэўшыся з ніякаватым земляковым позіркам, адышоўся, паварочваў на Петрапаўлаўскую, азірнуўшыся, убачыў: вывелі пад узмоцненаю аховаю прэзідыум; канвоем кіраваў той адчайны з пісталетам.

— Людзі, запамінайце! — хтосьці выгукнуў ужо з Петрапаўлаўскай вуліцы.— Лепшыя сыны нашага народа пад скрыжаванымі штыкамі ідуць на Галгофу!

— Гэй, ты, крыкун! — абарвалі яго.— Дуй адсюдава!

Пярэднія салдаты з канвою адганялі з дарогі тых, хто затрымліваўся альбо перагароджваў шлях; Алесь пад прымусам збочыў, ужо не бачачы паблізу Мухі (той ці застаўся ззаду, ці ўжо шмыгнуў адгэтуль). Калі прэзідыум праходзіў побач, Васілевіч, ідучы ззаду i ўлучыўшы хвіліну, шпурнуў яму свой партфель.

— Уцякай!

Алесь злавіў гэты пакоўны партфель, дзе былі многія з'ездаўскія дакументы, але яго тут жа схапілі за рукі двое з ачаплення.

— Видно, тоже гусь хорош! — прамовіў адзін з ix, i яны, вырваўшы з рук партфель, піхнулі Алеся да прэзідыумцаў.

На скупа асветленай Захараўскай вуліцы люд разыходзіўся, але купка з чалавек дваццаці — трыццаці ішла ўзбоч па тратуары i кляла «узурпатараў». Рэдкія прахожыя прыпыняліся i з цікаўнасцю пазіралі на гэтую своеасаблівую працэсію.

Праз некалькі хвілін арыштаваных прывялі да астрога.

11.

Праз два дні, пад полудзень, наглядчык паклікаў ix усіх у кабінет былой турэмнай адміністрацыі. Яны, за гэтыя дні аброслыя шчаціннем, з пакамечаным адзеннем ад лежатні на нарах, з падпухлымі i чырванаватымі вачыма ад бяссонніцы, згрызоты i крыку, галодныя, прыгнечаныя, сярдзітыя адзін на аднаго, цугам зайшлі ў чысты, са свежым паветрам пакой, стоўпіліся ў парозе.

У адміністрацыйным кабінеце за сталом сядзеў, як заўсёды, інтэлігентны, акуратны Ландар, побач з ім прымасціліся два мужчыны. Злева — дэманічнага выгляду (кучаравісты, з невысокім ілбом, з вялікімі, цёмнымі ўтрапёнымі вачыма i нібы арліным носам), справа — той, хто нядаўна прыносіў у штаб «беларускага войска» загад пра роспуск нацыянальных часцей, таксама ў чорнай куртцы i таксама чорны, як грак.

— Прашу садзіцца,— даволі памяркоўна прамовіў Ландар, a калі яны паселі на крэслах, што стаялі ўздоўж сцен, здаецца, кожнага акінуў чэпкім позіркам.— Саўнарком i Мінскі Савет даручылі мне пагаварыць з вамі. Размова наша, як разумееце, цяжкая, але ад яе нідзе не дзенешся...

Усе за гэтыя дні нагаварыліся, перагарэлі ўжо, дык цяпер ніхто нават свайго «найпершага непрыяцеля» не перапыняў.

— Спачатку мы, панове прэзідыум, перакінуліся словам-другім з тымі вашымі, хто бліжэй нам на духу. З бальшавікамі i хто паблізу іх, — Ландар апусціў галаву, узяў са стала самапіску і пачаў пастукваць ёю па паперыне, што ляжала перад ім. — На жаль, i некаторыя з ix не зразумелі нас і нашай акцыі, пратэстуюць...

Пасля падняў са стала пaпepy, паднёс яе да вачэй.

— Вось ваш спіс,— уздыхнуў Ландар,— спіс з'ездаўскага прэзідыума i «тутэйшага ўрада»... Toe, што вы не прынялі тут Савецкай улады i нас, вялікага дзіва няма. Вашы інтэлігенцкія галовы, душы затуманеныя ўсякімі забабонамі, вымысламі, паклёпамі супраць нас, бальшавікоў,— адпаведна, вы цвяроза не мысліце, не разумееце ні сэнсу нашай праграмы, ні сэнсу кастрычніцкага перавароту, бачыце толькі хаос i разбурэнне, якіх цяпер, сапраўды, зашмат. Па-другое, вы яшчэ ў палоне нацыянальных ілюзій, многія з вас — i ў нацыяналістычным чадзе... Пратэсты асобных вашых калег супраць разгону намі вашага з'езда дайшлі ўжо да Петраграда. Сёння сюды званіў Сталін i гаварыў з сакратаром Аблвыкамзаха Алібегавым. Алібегаў расказаў усё: i пра вашы задумы супраць нас, i пра нашы захады супраць вас. Сталін ухваліў нас, але параіў нам вызваліць усіх вашых «левых». Мы параіліся ў Саўнаркоме i рашылі сустрэцца i з вамі, «правымі». Мы не маем намеру ні праследаваць ды помсціць, ні трымаць вас у няволі, пераўтвараць у святых пакутнікаў. Паглядзіце, што i як усё робіцца, падумайце i далучайцеся да новага жыцця.

Ландар на хвіліну замоўк, пацёр высокі прыгожы лоб, а пасля зноў зірнуў ім усім у вочы.

— Мы хочам, каб вы апамяталіся, іначай зірнулі на свет, падолелі крыўду, нянавісць, зразумелі: не, не закончылася ўсё для вас, a толькі пачынаецца...— сказаў даверліва, цёпла.— Мы не адмаўляемся ад вас i ад вашых нацыянальных пачуццяў, мы клічам вас паглыбіць ix, вашы пачуцці, інтэрнацыяналізаваць ix, урэшце, мы клічам вас супрацоўнічаць... Можа, не адразу, сёння, можа, праз месяц-другі, калі на свае вочы ўбачыце, што ў нас не бесаўскія, як кажуць, а светлыя мэты... Хто з вас дасць слова не змагацца супраць Савецкай улады, я тут жа прадэманструю наш гуманізм — адпушчу i гарантую таму помач. Хто думае змагацца супраць нас, таго, выбачайце,— развёў рукі,— па галоўцы не пагладзім...