Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

Самае цяжкое было не заявы сабраць, а жывёлу і пасевы абагуліць, межы разараць. Сітуацыі былі ну прама, як ва «Узнятай цаліне». Неяк звоняць з Вароны: бабы прагналі трактарыстаў, пяском ім вочы засыпалі. Выклікаю Іванова: паехалі! Прыязджаем, глядзім: стаяць каля сельсавета два трактары. «Што вы, хлопцы, баб спалохаліся?» — смяюся трактарыстам. Яны ў амбіцыю, завялі маторы. Каля Сыманель зноў жанчыны затрымалі. Старшыня Варонскага сельсавета Малання Сенюць, тады дэпутат Вярхоўнага Савета БССР, мне на дапамогу прыбегла. Нічога не выходзіць. Адна нібы памірае на дарозе, другая ёй валяр’янку нясе. Дзяцей папрыводзілі. Вэрхал, крык. А тут, як на той грэх, першы сакратар абкома Клімаў наехаў. «Што ты, Малання, з народам не ўмееш гаварыць?» — пытаецца. І праўда, не ўмела, болей пра сябе думала. Узялі тады мы ўсе і пайшлі паперадзе, а трактары за намі. Жанчыны разгубіліся, адсталі. Так і пачалі першую калгасную сяўбу ў Сыманелях.

А то прыязджаю ў Гальчуны. Чую крык. Аказваецца, жанчыны нарвалі крапівы, выпацкалі яе ў каламазь і давай ганяцца за Смаляком. Тады ён калгас там арганізоўваў. Разбегліся, убачыўшы нас, па полі. А мы за самай злой… Дагналі, той жа жыгучкай нажгалі і яшчэ за хуліганства для страху абяцалі пасадзіць.

Самы трагічны дзень у маім сакратарстве? Такіх было многа. Тады ў раёне банды лютавалі. Едзем мы з Івановым у Быстрыцу адной дарогай, а вяртаемся другой, каб з тропу збіць. Яшчэ да мяне тут расхадзіўся Яцман, сын крамніка з Міхалішак. Хеўру сабе падабраў. Рабаваў, забіваў. У яго была карта Астраўца з крыжыкам каля кожнай хаты, дзе жыло начальства. Раз Яцман даведаўся, што ў Валэйкішках, а можа, у Слабодцы, не помню ўжо, наш старшыня райплана Мікалай Сцяпанавіч Калгушкін будзе рабіць даклад. Калгушкін паехаў не адзін, узяў з сабой участковага Міхаля, лейтэнанта міліцыі Сташкевіча, двух «ястрабкоў». Толькі пачаў даклад, як бандыты акружылі хату і падпалілі яе. Калгушкін смелы быў хлопец, даўся ў акно. За акном стаялі двое з вінтоўкамі. Ён кінуў гранату і прабіўся. А Міхаль са Сташкевічам загінулі.

Пасля гэтага начальнік раённай міліцыі Вячкілеў рашыў у што б там ні стала ўзяць Яцмана. Падабралі адчайнага хлопца, Васіля Камарэнку. Ён пераадзеўся, пачаў хадзіць па вёсках, нібы гадзіннікі рамантуе. Зайшоў да сястры Яцмана і пачаў жаліцца: растратчык ён, саветы яго шукаюць. Сястра і паверыла. Камарэнка ўвайшоў у давер Яцмана. «Пойдзем у Гервяты, — шэпча неяк яму, — я ведаю там багатага старога, прыкокнем яго, а грошы возьмем!» Камарэнка даў знаць Вячкілеву. У хаце старога зрабілі засаду. Але Яцман па дарозе яшчэ захацеў забіць гранатай старшыню Гервяцкага сельсавета Сільвестрава. Камарэнку не было другога выхаду, прыйшлося прыбраць бандыта. А яго банду ліквідавалі каля Навасадаў.

Потым аб’явіўся Вінцук Карвецкі, дэзерцір з Чырвонай Арміі. Уцягнуў у банду двух сваіх братоў. Стараўся запалохаць людзей. Прыйшлі ноччу да аднаго кандыдата ў дэпутаты, вывелі на вуліцу, загадалі раздзецца, нацерлі спіну цёркай і пасыпалі соллю. Потым аблілі дом нечым, падпалілі і сказалі: «А цяпер можаш служыць саветам».

Самы трагічны дзень, відаць, быў, калі людзі Карвецкага забілі ў Дайлідках Калгушкіна і Ушакевіча. Хто такі Ушакевіч? Іван Аляксандравіч, старшыня Якентанскага сельсавета. З цікавай сям’і быў. Яго дзядзька, Уладзімір Іванавіч Ушакевіч, стаяў на чале Якентанскага сельсавета яшчэ да вайны. У сорак першым схаваў у страсе свайго хлява сельсавецкую пячатку і штамп. Колькі трымалі ў турме, нічога не выдаў. Не выдалі людзі і яго. У гады акупацыі па-ранейшаму лічыў сябе старшынёй. Пячаткай завяраў дакументы для акружэнцаў. Многіх людзей выратаваў тады. Пасля вайны я бачыў тую пячатку ў райвыканкоме. Бацька Івана Аляксандравіча таксама быў камуністам, старшынёй калгаса.

Ну, значыць, едзе Калгушкін у Якентанскі сельсавет. «Не фарсіце, хлопцы, — гавару яму, — не сядайце ў прэзідыум, сярод людзей растварыцеся». Не паслухаў. «Што, — абураецца, — на сваёй зямлі ад некага буду хавацца?!» Прыехалі ў Дайлідкі, пачалі сход. А тут Карвецкі са сваёй хеўрай. Спачатку спалілі сельсавет, перарэзалі тэлефон на Астравец. Потым акружылі хату. Ушакевіча забілі ў прэзідыуме адразу, Калгушкіна толькі ранілі ў правую руку. Ён выцягнуў пісталет, прытаіўся ў цемнаце, бо лямпу разбілі. Бандыты смела заходзяць у сярэдзіну, свецяць ліхтарыкам у твар мёртвага Ушакевіча. А Калгушкін тым часам страляе з левай, кладзе аднаго падлюгу. Ну і зрашэцілі яны яго потым! Дванаццаць ран мы налічылі. Калгушкіна і Ушакевіча ўрачыста хавалі ў Астраўцы. Працэсія з вянкамі выцягнулася на кіламетр. Бацька Ушакевіча не вынес усяго і праз чатыры дні памёр.