Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

— На, еш, вашэця, гэта ўжо астаткі. Пара сказаць, дзе вашэця залатнікі прыхавала.

Старая цыркала па аднаму залатніку. Ён іх зашыў пад падэшву ў бот — каб ніхто не ўкраў. Неяк у вайну ішоў пешшу ў Вільнюс, падэшва пратапталася, а залатнікі сеяліся па дарозе. Сусед ішоў і падбіраў. І падсмейваўся над Верам’ём.

І вось пачалася калектывізацыя. Аддаць зямлю, за якую заплачана маладосцю? Нізавошта! Прыйдуць Верам’я агітаваць, а ён ляжыць на ложку, закіданы анучамі, трасецца. «Не рушце яго, — кажа старая Міхаліна, — яго гарачка травіць, у яго запаленне паловы мазгоў…» Пастаяць і пойдуць.

Аднойчы, пасля чарговага такога візіту, адчуваючы, што ў ягоную хворасць ніхто не паверыць, бо ўсе бачылі, як ён толькі што заганяў слупкі для плота, прыбягае ён да нас і просіць:

— Дай, браток, нейкіх таблетак, а то мяне грып бярэ. Бачу: прыкідваецца, дурня строіць. Чым тут яго правучыць? Ага. Дастаю пачку пургену і спакойна так падаю:

— Іх трэба піць адну за другой. Тры мінуты пройдуць — і наступную. Але ж у дзядзькі зэгарка дома няма. Таму піце тут. Я буду глядзець на зэгарак.

Што тады пачалося! Назаўтра Верамей пабег у Астравец: Мальдзісёнак хацеў атруціць! Вось як вы заганяеце ў калгасы… Пасярэдзіне ўрока ў клас убег знерваваны дырэктар і загадаў мне:

— У кабінет да Максіма Логвінавіча, хутчэй! Не думаў я, што вы так школу зганьбіце!

А я і не ведаю, у чым справа. Асцярожна рыпаю дзвярыма першага — сакратаркі ў прыёмнай тады яшчэ не было. За сталом сядзіць чалавек з сіваватым чубам. Насуплена глядзіць паўз акуляры. Побач яшчэ нехта, потым даведаўся: пракурор. Злосная ўсмешка першага не прадвяшчае нічога добрага.

— Ну, скажы нам, юнаша, — кажа ён нізкім басам, — як ты людзей труціш…

Скончылася, вядома, смехам:

— Ну ідзі, юнаша, грызі навукі. Толькі больш гэтай ерундзісцікай не займайся. А то пурген з мыш’яком перапутаеш.

З таго часу я не раз слухаў Максіма Логвінавіча, гаварыў з ім. І заўсёды здзіўляў ён аргументаванасцю і праматой суджэнняў. Прамата часам пераходзіла ў рэзкасць, але рэзкасць заслужаную і справядлівую. Памятаю, неяк у навагоднюю ноч жаніўся распешчаны сынок вельмі паважаных бацькоў. Усё раённае начальства было ўжо ў зборы, а Максім Логвінавіч усё не ішоў. Паслалі адных пасланцоў, другіх. Урэшце за паўгадзіны да Новага года паехалі за ім у вазку самі маладыя. Прыязджаюць. Максім Логвінавіч адзінока сядзіць за недапітай чаркай і патэльняй смажанай бульбы.

— Апранайцеся хутчэй, даражэнькі Максім Логвінавіч! Вы ж сватам у нас.

— Не буду сватам на такім вяселлі. Хіба ты не бачыла, за каго ідзеш? Ён жа нават нагі тваёй не варты…

Якраз Максім Логвінавіч Язычэнка і праводзіў на Астравеччыне калектывізацыю. Трывала ўвайшоў у народную памяць. Пасля яго было многа першых. Іх памятаюць цьмяна, а яго ўспамінаюць.

Назаўтра іду ў драўляны домік, у якім вось ужо год з дваццаць пяць жывуць Каіса Яўгеньеўна Гарына і яе муж, Максім Логвінавіч Язычэнка. На панадворку буйна цвітуць з густам пасаджаныя кветкі. На ўсёй Астравеччыне садавіна якраз не ўрадзіла, а тут яблыні стаяць, цяжарныя яблыкамі.

Максім Логвінавіч узняўся са спартанскага жалезнага ложка, адклаў кніжку ваенных мемуараў. Павітаў такім жа густым басам. Тыя ж самыя валявыя абрысы твару. Толькі чуб увесь пасівеў і на пераноссі больш маршчынак.

Расказвае Максім Логвінавіч Язычэнка:

— Ці люблю ваенныя мемуары? Вядома, люблю. Бо сам вайну прайшоў. Застала яна мяне знянацку. Да вайны самым мірным чалавекам быў — загадваў асветай у Лёзне, дырэктарстваваў у адной віцебскай школе. А тут немцы пачалі горад бамбіць. Кажуць, каля Віцебска варожы дэсант высадзіўся. Развітаўся я з Каісай Яўгеньеўнай, тваёй вучыцелькай, і пайшоў добраахвотнікам у знішчальны батальён. Выбраліся з горада, а дзе немцы, не ведаем. Ідзём на світанні праз жыта. Толькі-толькі пачало каласіцца, расістае такое. Раптам заціўкалі кулі. Вяду за сабой у атаку — я ж палітрук. Тут — нечым гарачым у плячо. Ляжу ў разоры. А скрозь кволыя каласочкі відаць: недзе далёка выкочваецца на неба барвовае сонца. І не разумею, сонца гэта ці крывавыя кругі ў вачах плывуць.

Пасля той раны неяк ачуняў. Пачаў партызаніць, камісарыць. На Мсціслаўшчыне, Аршаншчыне. За лінію фронту, у Маскву лётаў. Назад з важнымі заданнямі скідвалі.

Як я ў Астравец трапіў? Дзесьці ў сорак восьмым выклікалі з Крычава ў Мінск і прапануюць: паедзеш першым у Астравец. Той самы Астравец, які ты вызваляў у трыццаць дзевятым. З калектывізацыяй там нелады. Далей трох батрацкіх калгасаў не зрушацца. Я і згадзіўся. Да мяне ў Астраўцы першым быў Мацюшаў. Чалавек сумленны, але з людзьмі гаварыць не ўмеў. Прыйдзе да яго хто, а ён павесіць галаву на стол і маўчыць. Адвучыліся людзі да яго хадзіць. Прыехаў, сяджу дзень, сяджу тыдзень — нікога. Тады сабраў сакратароў, Лук’янава, Волкава: давайце самі па людзях станем хадзіць і ездзіць. Па тых калгасах, што на паперы нібы ёсць, а на самай справе іх няма. Старшыня жарнельскага калгаса так і пісаў у даведцы для райфа: «Паведамляем вам, што ў нашым калгасе калгаснікаў няма». Ерунда, канешно, выходзіць. Прыязджаем мы ў Ізабеліна на сход, а тут нехта свіран падпаліў. Усе і разбегліся. Прыехалі другі раз — нікога з дарослых няма, толькі дзеці з-за вуглоў выглядваюць. Тут мне прыдаўся вопыт дваццаць дзевятага года, калі, будучы страхагентам, я сходы ў Чашніцкім раёне праводзіў. У тую калектывізацыю, у трыццаць першым, у партыю ўступіў.