Мікола Цэлеш - Хмары над Бацькаўшчынай

Зразумела, што ў краіне з такімі «законамі», асоба -- меншая за нуль, яна велічыня адмоўная. Адгарніце любое апавяданьне Цэлеша і вы ўбачыце, які нявымоўна малы перад уладай чалавек, як ім пагарджаюць, зьдзекуюцца зь яго, прыніжаюць і зьнішчаюць. Бяз суда і сьледства трапляе ў лягер Кузьма Вальтэр толькі за чытаньне верша Янкі Купалы («Янка сеяў -- людзі жалі»), зьнікае за неасьцярожна сказанае слова Базыль («Пёрка й іншыя»), траціць розум зьняважаны й растаптаны Матузок («На межах»). Што для Шашка, які адчувае сябе гаспадаром жыцьця, Сымонка? («Дзе шукаць праўду») «Галота», -- як ён кажа. І ня дзіва, што Сымонка, безабаронны перад шашкамі, ня ведае, дзе шукаць праўду й жыве легендай.

Праз усе творы Цэлеша праходзіць думка пра супрацьстаяньне народу й дзяржавы, пра павіннасьць людзей перад дзяржавай і поўнай безадказнасьці дзяржавы перад народам. Натуральна, што сяляне, даведзеныя да адчаю, кідаліся на ўзброены супраціў уладам. Вось так, загнаны ў кут, пастаўлены перад выбарам: пагібель ці барацьба, герой апавяданьня «Дзікі вецер» Гарась бярэцца за сякеру. І гэта быў не такі ўжо рэдкі выпадак, а, як яшчэ нядаўна пісалі,-- тыповы пэрсанаж. Вядомыя, напрыклад, сялянскія паўстаньнні 1929 года ў Касьцюковіцкім раёне Магілёўскай вобласьці, у Бешанковіцкім раёне Віцебскай вобласьці, Веліжскае паўстаньне, Слуцкае... Няма патрэбы казаць, што падаўляліся гэтыя паўстаньні з выключнай жорсткасьцю, а ўдзельнікі выстаўляліся «бандытамі» і «паслугачамі». Хіба трэба казаць, што тыя людзі былі сапраўднымі слугамі свайго народу?!

У імкненьні зразумець сутнасьць і прычыны калектывізацыі, героі апавяданьня «Хмары над Бацькаўшчынай» у разгубленасьці пытаюцца: «Але для чаго гэта мае быць рабіцца?» І пачуўшы адказ адукаванага чалавека: «Людзі жывуць няроўна: адзін бедны, другі багаты -- хочуць зрабіць усіх роўнымі...», з горкім сьмехам прыгадваюць легенду аб Пракрусьце, які хацеў перарабіць усіх людзей на адзін капыл. Савецкая ўлада дзейнічала больш тонка за міфічнага Пракруста, дый капыл у яе іншы: ёй ненавісныя людзі свабодалюбівыя, пасьлядоўныя ў сваіх памкненьнях, тыя, што карыстаюцца павагай свайго асяродзьдзя. І гэта выдатна ўсьведамляюць усе «стукачы», зайздросьнікі, з душою на шэлег, якія атрымалі нарэшце магчымасьць расквітацца са сваімі ворагамі. «У князі з гразі», «не памыўшы пятак», казалі пра іх у народзе. Вось так той-жа Зьмітрачок помсьціць Марыне, якая адмовіла яму, і ў сваім даносе на яе бацьку ўпірае на аўтарытэт апошняга сярод сялян: «... калі яго не ліквідаваць, як клясу, дык калектывізацыя ў раёне зь мейсца ня зрушыцца. На яго глядзяць усе, бо ён аўтарытэт у іх... яму вераць! Не запішацца ён, ніхто пісацца ня стане». І ён мае рацыю: такіх людзей улады бязьлітасна зьнішчалі. Вось што піша ў сваіх успамінах «На крыжавой дарозе» Аўген Калубовіч (разьдзел «У гомельскім ГПУ»):

««...» Найбольш мяне ўзрушыў расстрэл Корзунаў.

Калі іх прывялі ў маю "адзіночку", было ўжо далёка за поўнач. Па шыбах вакна сьцёбаў буйны дождж. Яны былі мокрыя, зь іх цякло. Бацька й сын. З-пад Васілевічаў. Абодвы малыя ростам, худыя. Бацьку -- гадоў 40, сыну -- 16.

Іх прывялі да сьледчага ГПУ, які крычаў на іх: "Вашае сяло ня йдзе ў калгас, бо ты ня йдзеш. Мы расстраляем цябе й сына, тады ўсё сяло пойдзе... Нам нужно сломать сопротивление. И мы ни перед чем не остановимся..."

Гэта быў іхны першы й апошні "допыт".

Корзун -- ня "кулак", яго нат’ не "раскулачылі"...»[ 3 3 Аўген Калубовіч. На крыжавой дарозе. Успаміны. Кліўленд, 1986, б. 53-54 ]

Усе гэтыя ненавісныя ўладам людзі мелі рэдкі дар -- асабісты прэстыж. Гэта якасьць, незалежная і ад займаемай пасады і ад высокіх званьняў і чыноў. Такі прэстыж мае вельмі абмежаванае кола людзей. Яны здольныя ўплываць на сваё асяродзьдзе, нягледзячы на роўны з усімі сацыяльны статус і адсутнасьць традыцыйных сімвалаў улады. І зусім ня мае значэньня колькасьць людзей, якім яны вядомыя, важна, што яны набываюць вядомасьць менавіта дзякуючы ўласьцівай ім унутранай сіле. І другую якасьць маюць гэтыя людзі -- стрыжань душы , паводле вобразнага азначэньня Ул. Г. Караленкі, што не дае чалавеку гнуцца пры любым націску, які прыдае душы ўстойлівасьць, дазваляе ў самых страшных і нялюдскіх умовах зьберагчы годнасьць і гаварыць сваё «не» ў адказ на меркаваньні ўласнай выгады.

Раскулачваньне й калектывізацыя ішлі поруч са зьнішчэньнем нацыянальнай інтэлігенцыі. Наогул падазронасьць і няпрыхільнасьць да інтэлігенцыі былі ў кампартыі ў крыві. Колькі зьдзеклівых і зьняважлівых слоў сказалі тэарэтыкі марксызму пра інтэлігенцыю! А з устанаўленьнем савецкай улады ў грамадскую сьвядомасьць сталі ўкараняць думку пра інтэлігентаў як пра часовых «папутчыкаў». З нацыянальнай інтэлігенцыяй партыя й савецкая ўлада мелі свае разьлікі: менавіта інтэлігенцыя ўзначаліла нацыянальна-вызваленчы рух і тым была небясьпечная. Прыгадаем, што на Беларусі 1920-1927 гады былі гадамі актыўнай беларусізацыі, што самай актуальнай задачай у нацыянальнай палітыцы была менавіта беларусізацыя.