Мікола Цэлеш - Хмары над Бацькаўшчынай

Мы падзякавалі галаве.

-- Ну, дык ні пяра ні пуха!

Шая выглядаў на чалавека гадоў пад пяцьдзесят. Меў, відаць, кучу дзяцей, бо ў хаце было ўсё перавернута ўверх дном. Мы запыталіся, ці можа ён даставіць нас да Клетні.

-- Чаму я мушу дастаўляць вас да Клетні, хіба я адзін толькі тут, хто можа даставіць вас да Клетні?

-- Але толькі вы маеце каня?

-- Толькі я маю каня?! Кожны можа мець каня! -- потым, зірнуўшы на нашы стрэльбы й на сабаку. -- Вы стральцы?

-- Вы-ж бачыце?!

Шая задумаўся. Можна было зразумець: падлічвае, колькі можна зарабіць на гэтым падарожжы.

-- Ну, я мог-бы даставіць вас да Клетні, але гэта будзе вам шмат каштаваць...

І заламаў такую цану, за якую Ігнат мог-бы прыехаць па нас два разы.

Доўга таргаваліся, урэшце ён крыху спусьціў, мы набавілі. Цераз хвілін дзесяць конь быў запрэжаны.

-- Ну, то можам ехаць! -- сказаў Шая.

Калі мы ўбачылі ягонага каня, дык у нас адпала ахвота ехаць: адны толькі рэбры ды скура!

-- Шая, як ты можаш пускацца ў дарогу на такой шкапе?

-- На такой шкапе?! Я купіў гэтага каня толькі тыдзень таму часу! І ведаеце, колькі я заплаціў, -- адзін сызорак! Каб я так здароў быў, што гэта праўда! Але чаму вы думаеце, што гэта няважны конь? Вельмі добры конь! Паглядзіце ў зубы: яму толькі пяць год!

-- За сызорак купіў каня, ды такога маладога!

-- Так, за сызорак, каб я так здароў быў! Вы там замкнуліся ў сваіх мурох і нічога ня бачыце й ня ведаеце... Гаспадары цяперака праганяюць з двара сваіх коней. А чаму? Падумайце самі...

Праехалі кілёмэтраў зь пяць, і конь ішоў сапраўды добра, прымаючы пад увагу ягоны выгляд.

-- Нядрэнны конь! -- зазначыў урэшце кампаньён.

Шая выклікнуў:

-- Ну, што я вам казаў? І гэта толькі за адзін сызорак! Але сызорак быў таксама добры: сем рублёў заплаціў у Менску пяць год таму назад...

Шая крыху памаўчаў.

-- Каб я так здароў быў, цяпер можна ўзяць добрага каня за капейку.

-- Так дрэнна?

-- Я не кажу -- дрэнна! Можа, яно будзе й добра? Але цяпер: бяры, гаспадар, на тыдзень хлеба ў торбу і едзь на шашу. А прыехаў з шашы, едзь у лес па дровы й вязі іх да чыгункі за сорак кілёмэтраў. А потым ты мусіш даць два разы на месяц хурманку для начальства... Каб я так здароў быў: селянін гоне свайго каня з двара! Той чалавек, што прадаў мне гэтага каня, кажа:

-- Шая, толькі ты можаш узяць гэтага каня, бо ты балагол, а не гаспадар, табе ня трэба ехаць на шашу і ў лес па дровы. Ты не адбываеш цягла. А мне шкода праганяць з двара такога добрага каня.

Да вечара мы ўсё-ткі дабраліся да Ігната. Нас спаткала Марына, але зусім ня так, як бывала: была быццам-бы засаромленая, глядзела ў падлогу.

-- Што здарылася? -- спыталі.

-- Ат, ды нічога!

-- Вычуваецца нешта нядобрае?

-- У нядобры час прыехалі, -- адказала. -- Ну, але што-ж, пайду паклічу Ігната, ён нейдзе на сяле.

Вярнулася хвілін цераз дзесяць, за ёй ішоў Ігнат.

-- А ўсё-ткі прыехалі? -- зьдзівіўся. -- Гэта ўжо ня мрыйнікі, а цэлыя пакутнікі...

-- Кажыце лепей пра свае справы.

Ігнат адмахнуўся.

-- Няма чаго казаць: кладуць нас на той прахвостаў ложак!

-- Пракрустаў, -- паправіў яго кампаньён, які любіў ува ўсім парадак.

-- Хай сабе на Пракрустаў.

-- Значыць, папісаліся ў калгас?

-- Што!? Ніколі! Калі гібець, дык лепей ужо вольным чалавекам...

Больш гаварыць ня было аб чым, і мы запыталі, ці можна будзе заначаваць.

-- А чаму не? Мейсца на сене хопіць, накасіў для каравёнкі.

-- А дзе-ж ваш конік?

-- Няма коніка! Няма!.. І паляўнічы білет атабралі: ня йдзеш у кагал -- ня можаш і паляваць! Стрэльбу хацелі забраць таксама, але ў час схаваў.

Прадчувалі: паляваньне будзе няўдалае -- занадта разгуляліся нэрвы. Ляжалі на сене доўга моўчкі. Нейдзе каля варот цвыркаў казельчык. У багнах каля Птычы трубіў бугай...

-- От як яно закруцілася! -- з роспаччу прамовіў кампаньён. -- Ніколі ня думаў, што гэтакімі тэмпамі і з гэтакім гвалтам над народам будзе яно рабіцца!

-- Але азірніцеся, хто гэтым закручвае! Вясковыя люмпэны -- прадукт палітыкі 1861 году, якіх трохполка й цераспалосіца парабіла жабракамі...

-- Але-ж партыя!?

-- А партыі гэта на руку, бо зайшлі ў сьляпы завулак, а салодкі пірог улады нікому ня хочацца выпускаць із рук...

Ня ладзілася з паляваньнем...

Змрочныя думкі дужа абцяжарвалі сьведамасьць. Выйшлі на грудок, дзе заўсёды адпачывалі. Селі на сухі мох пад тым-жа разгалістым дубам. Моўчкі пазіралі ў пахмурнае неба. Урэшце кампаньён, якому, відаць, карцела выліць сваю жоўць, заўважыў:

-- Аднаго не магу зразумець: Троцкага зрабілі ворагам і выкінулі за мяжу, а тэорыю ягоную прынялі? Гэта-ж ягоная прапанова: калектывізаваць сельскую гаспадарку! У мэту ўваходзіла атрымаць поўны кантроль над сельскім гаспадаром і выпампаваць ад яго ўсё, ператварыць яго ў пралетара; па сутнасьці, гэта ёсьць прыхаваная хворма заняволеньня сялянства. Ненавідзеў яго Троцкі, баяўся яго, не давяраў, бо меў зь ім шмат клопатаў у часы хатняй вайны на Ўкраіне, на Беларусі, на Тамбоўшчыне і ў Закаўказьзі!..