Hər yerdə danışırdılar ki, qadın ailəsinə görə müsəlmanlığı qəbul edib. Qəribdir, o, qorxub çəkinmədən nə zamansa ermənilərin bir də bu yerlərə dönəcəklərini, Əylisi cənnətin bir parçasına çevirəcəklərini söyləyirdi.
Özünü müsəlman sayan Aniko imamların matəmində o biri arvadlarla bikir kiminsə evində oturub Məhəmməd Peyğənbərin nəvələrinin müsibətinə acı-acı ağlamaqla bahəm, demək olar, hər gün səhər ertədən Vəng kilsəsinə baş çəkməyi də unutmurdu. O, gələn kimi kilsənin həyətini süpürüb təmizləyir, öz əlləri ilə əkdiyi rəngbərəng, qəşəng güllərə qulluq eləyir və istisnasız olaraq hər dəfə kilsəni anbara çevirib qapısına kilid bağlayan Mirəli kişinin ölüsünə də, dirisinə də dişinin dibindən çıxanı deyirdi. Anikonun öz həyəti isə Əylisdə bir başqasında təsadüf olunmayan güllərlə bəzədilmiş bayram sərgisinə oxşayırdı. Mirzə Vahab bu evə 1919-cu il erməni qırğınından sonra yerləşmişdi. Hətta danışırdılar ki, Əylis evlərinin ən yaxşılarından sayılan bu evi İstanbulda təhsil almış Mirzə Vahaba Türk sərkərdəsinin şəxsən özü - Ədif bəy peşkəş eləmişdi. Necə ki, o dəhşətli basqından Anikonun sağ-salamat xilas olmağına inanmaq olmur, eləcə qadının əlləri ilə gülüstana dönən bu həyətin nə vaxtsa Ədif bəyin dəstəsi tərəfindən qanla suvarıldığına da inanmaq çətindir. Əlbəttə, Aniko bunun fərqində olmaya bilməzdi. Bəlkə elə onun əlvan güllərə bu qədər bağlılığı da səbəbsiz deyildi, bu yolla o, məhv edilmiş qohum-əqrabasının xatirəsini əziz tutur, onların nakam ömrünü bu işıqlı dünyada bir az da uzatmaq istəyirdi. Bəlkə, qətlə yetirilən hər bir erməninin ölmədiyini, bu yer üzünün gözəl güllərinə döndüyünü sübut eləmək istəyirdi? Və bəlkə istəyirdi bu Allahdan gizli olmayan mətləbi hər bir əylisli müsəlman bəndəsi də yadında saxlasın? Çox gümün, o vaxtlar bu həyətə tökülən nahaq qan arvadın yaddaşında cövlan edirmiş. Qanlı yaddaşın əzabından xilas olmaq üçün yeganə əlac ona qalırmış ki, həyətinə gül-çüçək əksin, Vəng kilsəsində güllərdən ibarət böyük bir xiyaban salsın!
Sadayın yaddaşında Aniko həm gözəl insan və qadın kimi, həm də başqalarından fərqlənən şən və cingiltili səsi ilə qalmışdı. Onun səsi bütün Əylisi - onun evlərini, kilsələrini, dağlarını, yollarını, çaylarını, bulaqlarını dolaşır, səhərin açıldığını xəbər verən zəng kimi səslənirdi. Çünki həmişə sübh tezdən yuxudan oyanır, hündür artırmaya çıxıb uca səslə nəsə deyir, elə bil bununla Əylis müsəlmanlarını xəbərdar eləmək istəyirdi ki, hələ Əylisdə erməni səsi yaşayır.
Haykanuşdan fərqli olaraq o, Vəng kilsəsinə hay-küylə gedirdi: köhnə fayton yoluyla şəstlə addımlayır və ucadan danışırdı. Hamı eşidə-eşidə xatırlayıb Esxinin özünü qayadan atmasına görə Ədif bəyə lənət yağdırır, Əylisin ən gözəl kilsəsini miskin anbara döndərən Mirəli kişini uzaqdan-uzağa hədələyirdi. Anikonun səsi müsəlmanlığı qəbul edən, Mirzə Vahab kimi xoşxasiyyət, savadlı şəxsə ərə gedən erməni qızın, türk süngüsündən möcüzə nəticəsində yayına bilən yetimin səsi deyildi. O, sözün həqiqi mənasında Əylisin əsl sahibəsinin əsrlərin ən dərin qatlarından gələn səsi idi. Başqa sözlə bu Əylisin itirilmiş səsi idi!
Bakıda yaşayarkən, Saday Sadıqlı yuxularında o səsi çox eşitmişdi, dəfələrlə Bakı sabahlarını o səslə açmışdı.
Saday Sadıqlı qəribə bir kilsədə yuxu görürdü: elə ki, qoca qəhbələrin ədəbsiz bazarlaşmağı başlayır, bax onda ermənilərlə müsəlmanların namərd və qaçılmaz toqquşması çıxır meydana. Qəribəsi bu idi ki, o, yuxuda gördüyü kilsə Əylis kilsələrinin heç birinə bənzəmirdi, amma bununla belə vahiməsinə, mistik təsirinə görə burada o kilsələrin hərəsindən nəsə bir əlamət vardı. O yuxuda ilin vaxtlarını müəyyən etmək olmazdı. Əylisdə sübh tezdəndi, hava təzə-təzə işıqlaşır, kənd zülmətin pəncəsindən çətinliklə qopur. Dağların quzey tərəfində qalın qar əriməyib. Onun tuşunda əlçim-əlçim qeyri-adi düzümlü buludlar göy üzünü tutub. Və bir də səmavi, mistik işıq: yad və həm də hədsiz dərəcədə doğma, tanış işıq!
Saday yuxu görürdü: kilsənin ağ boyanmış hündür divarlarını görürdü, görürdü ki, küləklər həmən o çat verən divarı ovub, yekə bir deşik açıb. O deşikdən kilsənin içinə işıq süzülür və o işıq pətək üstündə qaynaşan arılardan çıxan səsə oxşar bir qıjıltıyla axır, axdıqca da şeytani bir ehtirasla göndərilən mühüm bir xəbəri yer üzünün hər bir məkanına çatdırmağa tələsir.
Elə o vaxtdan bu dünyaya aid olmayan o qəribə səs Sadayı qarabaqara izləyirdi. O səs hər yerdə idi. Və Saday radio dalğalarında, televizor ekranında, inqilabi, dini, vətənpərvərlikdən bəhs edən vərəqlərdə, giriş qapılarında, küçə dirəklərində qəzet və jurnalların iri qara şiriftlərlə yazılmış məqalə başlıqlarında həmin xışıltı və şırıltıyla axıb tökülən səsli işığı görür, eşidirdi. Bu səsli işıq hələ indiyəcən görünməmiş fəlakət haqqında dünyanın hər yerinə xəbər aparırdı. Və o heç vəchlə qəbul edə bilməzdi ki, heç kimin heç nədən qorxub çəkinmədiyi bir zamanda daim qorxu hissinin altında sıxılıb əzilməlidir. Nə üçün hər söhbət, qəzetdən oxuduqları, radiodan, televizordan eşitdikləri, meydanlarda natiqlərin nitqləri, küçədə arvadaların qar-quru ona faciə kimi görünürdü? Nəyə görə hamilə qadınlara, bulvarda, parkda qoşa addımlayan cavanlara baxdıqca qanı qaralır? Yəni o, insanları gələcəkdə gözləyən qorxu əzabını təkbaşınamı çəkməlidir? Doğrudanmı, əvvəllər də, elə indi də onu qorxuya salan məsələ baş verəcək, onun gördüyü bu küçələr, bu meydanlar istərsə də, istəməzsə də hakimiyyət başına yeni bir Xozeyin gətirəcək? Nə üçün qarşısıalınmaz qan davasının ağrı və əzabını məhz o, Saday Sadıqlı çəkməlidir?
Qəlbini sıxıb əzən suallara cavab tapa bilməyən Saday Sadıqlı hər gecə yuxuda Əylisi görürdü. Çünki Əylis ürəyinin sağalmaz yarası idi. Vaxt ötdükcə daha əsəslı şəkildə depressiv-melenxolik ovqata düçar olan Saday dünyadan və adamlardan hər gün bir az da uzaqlaşırdı. Tez-tez yuxuda sayıqlayıb inildəyirdi. Rabitəsiz monoloqlarında Haykanuşun, Anikonun, Camalın, Lüsikin, Babaşın, eyni zamanda Azadə xanıma məlum və məlum olmayan adamların adlarını çəkirdi. Amma bir dəfə gecənin yarısı Azadə xanım Sadayın yuxulu-yuxulu xaç çevirdiyini görəndə xeyli müddət özünü əla ala bilmədi.
Eləcə dəhşətli gecələrin birində ərinin anlaşılmaz nitqlərində hamının çoxdan unutduğu tülkü balası peyda oldu. Çox vaxt baş verənləri atasından gizlədən Azadə xanım Sadayın gecəki iniltilərinə dözməyib səhəri gün keçirdiyi iztirabları doktor Abasəliyevə bildirdi.
- Papa, bəlkə onunla sən danışasan? Niyə əzab çəkdiyini aydınlaşdırasan?
Doktor Abasəliyev meydana çıxan psixoloji drum qarşısında tibbin çarəsizliyini yaxşı bilirdi, ona görə də qızını sakitləşdirməyə çalışdı.
- Bu kriptomneziyadı, - dedi. - Bütün həssas adamlarda müşahidə olunur: yaşlandıqca "uşaqlığa qayıdırlar", narahat olma. Onsuz da hər kəs öz həyatını yaşayır.
Bəla burasında idi ki, Saday məhz indi öz həyatını yaşamırdı. Qəribədir, Saday Sadıqlının nəsil-kökündə bircə damla da erməni qanı olmadığı halda (bir babası Kərbəlanı, o birisi Məkkəni ziyarət eləmişdi) nə qədər müddətdi sanki o, canında hansısa adsız bir ermənini daşıyırdı. Lap dəqiqi, daşımır, gizlədirdi. Sanki bu böyük şəhərdə incidilən, alçaldılan, qətlə yetirilən hansısa bir erməni deyildi, onun özünü incidir, təhqir edir, öldürürdülər. Payızın lap əvvəlindən bu vaxta qədər onun üzü bircə dəfə də gülməmişdi, sıxıntı və kədər içində hərlənmişdi daima. Əvvəllər həftədə iki dəfə baş çəkdiyi teatra daha ayağını da qoymurdu. Hətta bir vaxt həvəslə qoşulduğu mitinqlər məna və məzmununu itirib gözündən düşmüşdü. Şəhərdə özünə yer tapa bilmirdi, evdə də qərarı tutmurdu.
Читать дальше
