Сакрат Яновіч - Самасей

Бачыш, як граф які навамодны, люблю я паехаць у родавую хаціну з дзедавай печаю ды гліняным таком каля яе, з выкаўзанымі лавамі пад ваконцамі, і сесці тамака за стол, сточаны караедамі, і пачытаць сабе за ім пра касмічныя ракеты і навуковыя рэвалюцыі, і пра тое, што налічваецца мільёны вучоных, і пра тое яшчэ, што тэхнічна магчыма, нарэшце, з пяску выбіраць шмат што патрэбнае нам для жыцця... А мне вось, адэпту універсітэта ды адначасова ўласніку хаткі, ёсць гэтак жа старадаўні клопат з дровамі на зіму і з тым, каб уставіць шыбу, і знайсці майстра (перакрыць дах), і нямаш цэменту, і не дапытацца, дзе б тут воз гною на агарод хто прадаў, а зусім бяда, адкуль ратая наняць (хоць ты сам па-першабытнаму сукачом ары). Праўда, у покуце, дзе іконы, шуміць і буяніць тэлевізар, які маці глядзіць ды слухае, як той беспісьменны дзядзька ў касцюме, якому заманулася пабыць на дакладзе прафесара, прывезенага ў клуб. Перад учарнелымі ўваходнымі дзвярыма (з засаўкай) красуецца мая легкавушка, якую пакалечыў, упаўшы ў непагадзь на яе, падгніўшы тын...

...Усё каб выгадней, смачней, беспячней. Ну і што сказалі б на тое, калі б змаглі сказаць, тыя гатункі жывога ў свеце, якія род наш выгубіў альбо выгубіць? А калі і самую Зямлю мы зніштожым, распылім па Космасе, ізноў не будзе аніякіх пытанняў. Насунецца такая цішыня, якой нікому не ўявіць сабе. I якую параўноўваць з век-вечнай гэтак жа несур'ёзна, як пясчынку з Сусветам (пра які мы ўсяго здагадваемся, што ён без пачатку і без канца).

Ані такіх, ані хаця б падобных думак не было ў майго нябожчыка бацькі, калі ён вярнуўся з астатняе, на наша паняцце, прымітыўнае вайны. Ён паставіў сапраўдны дом з паддашкам, на купленым пляцы ў зараслях пажарышчаў. Быў хвацкім шаўцом, і яму спорна ўдалося тое ў тадышнюю адбудову. Прынёс з акуратнай чужыны норавы і мары, якія ў нас лічыліся панскімі. Найпершай непрыстойнасцю з яго боку было штодзённае галенне твару... А яго турботы з майстрамі, можна сказаць, паўвеку назад аказаліся не вельмі каб смешнымі і ў наша пакаленне, ужо перасеўшае з ляскатлівых фурманак на ўсёмогучыя трактары, з гнаявак у аўтамашыны, цапы і маслабойкі перадаючы ў музеі, быццам для публічпай перасцярогі якое ад рэцыдыву былога.

Бацька заўпарціўся заказаць венецыянскія вокны (надта ж наглядзеўся ён на іх у Саксоніі). I апланаваў ён калідор з філянговымі дзвярыма ў пакоі і ў кухню ды ўсходы з парэнчаю, на той паддашак, на якім меў намер дажываць з нашай маці (пакінуўшы нам, двум сынам, па палове размашыстага дома). Столяра такога, які — напаследак — не адкінуўся ад яго, напытаў бацька недзе аж пад Беластокам (у Ліпавым Мосце?), але і гэты яшчэ раз перарабляў усенька, не могучы пагадзіцца з тым, што ўсё павінпа быць шырокае і вялікае. Цесляры ж, ставячы сцены, хітравалі накшталт італьянскай забастоўкі, паціху пабойваючыся, што будуюць яны высознае глупства. З адным печніком не зазнаў ён дураты — чалавек гэты ваяваў, быў у Англіі.

...У маладую вясну, за ўсыпанымі квеценню вішнякамі ў платах скрыгоча і ламарэндзіць будаўнічы сезон. Выныраюць кроквы з латкамі, па якіх павукамі ходзяць мужчыны (рыхтуюць шыфер). Унізе — уедлівы енкат пілы, цясанне, ад якога адчуваецца слушную здаволенасць, і ў нечым пужлівая звяга гэбля. Бубніць хуткая гутарка, перапыненая звонкім ад вышыні покрыкам з даху... Вырасцеш, ажэнішся, дык і пабудуешся. Адвечнае гэта ў нас: віць аднова гняздо. Нязменная прычына нашай незайздроснай іншым заможнасці (дзед ставіў хату сабе, і бацька, а цяпер — сын, праўда, мураваны дом, а пасля — унук?). Няма калі нам жыць ды багацець. Жытло не можа быць лепшае за лёс, таму шчасцю нашаму ў людзях. да якіх мы натужваемся параўнацца, усё тая ж грош-цана. Але мы гэтага не бачым, ідучы з тварам, адвернутым за сябе, з вачыма, вываленымі ад ганьбы няслаўнай памяці пайбедных з бедных. I таму гэта не верым у тое, што, аднак, нішто ў жыцці не вяртаецца, гэтак жа добрае, як і нядобрае, цячэ ў акіян нябыту. Наша няўпэўненасць такая пераўтварылася ў асаблівую рэлігію нашую, у якой ёсць жа галоўны плебейскі атрыбут яе, менавіта страх. Фактычна ўсё бачым вачыма страху, усё, да апошняе дробязі, да самай мізэрнай глуповінкі. Дакладна ўсё!

Ці ўдасца каму калі апісаць беларускі страх?

...Ядловец каля снежнай шашы, бы архаічная людзіна, што прыбілася з вечаровага заполля. Бліскаціць электрычнымі агнямі блізкае мястэчка. Мардабойная правінцыя, некалі без паняцця, як жыць. Ужо як быццам не такая... Можна прызнаць рацыю, калі кажуць: ёсць у яе ўсё, што трэба, каб было; нават хлебам пачалі ў ёй раскідацца (ссохлы мочаць курам). Не паверыць гэтаму той, хто не ўмее звярнуць увагу на асаблівасць пасажыраў аўтобусаў у Беласток на беларускіх маршрутах. Пыхлівасць маладзіц, ад якой чамусьці ўяўляецца камічным іхнае каханне, пакуты іх і слёзы. Фанабэрыстасць маладажонаў прывейвае забытыя пахі шляхецкіх засценкаў (з якіх колькі ж было рогату ў простанароддзі і ў літаратуры).