Сакрат Яновіч - Самасей

...Завялася ідэя: закончыць школу ў горадзе і ўбіцца на работу ў фабрыцы. Ад яе мы ў выпускным класе пачатковай школы чуліся, як у застуднай гарачцы. Тое і тое далося нам потым, ой, нялёгка: першае — ад вясковай недавучанасці, а друтое — ад дзярлівасці новага свету. У свае прыезды на канікулы прыбілася да мяне (і не да аднаго мяне) нейкае парабкоўскае крыўдаванне на матку-бацьку, злосць на гаспадарку і зямлю, на цэлае гэтае запацелае ад натруджанасці існаванне; ад натужлівай працы гнаіліся маладому скулы.

На Пятра і Паўла адбываліся музыкі; былі гармоня, скрыпкаі, бубен. Чакалася таго, каб хоць на коратка адлучыцца ад паспалітасці, узвысіць сябе слоўцамі і манерамі сярод тых, каму не наканавана завідлівая будучыня ў занебакрайных далячынях. «Мой пан ідзе», — пачуў я пра сябе ад маці ў замглёную рань, сам ледзь на нагах ад танцаў. Яна таўкла ў цэбры бульбу кормніку і з прыхільнасцю зірнула на мой франтаваты стан (мне было ўжо блізка да праўдаў жаночае долі, менавіта да чарнабрывай загледжанасці ў павярхоўную гожасць).

...Здарылася са мною і такое, у даросласць, калі, упіўшыся, пакінуў я без дай прычыны кампанію ды пасунуўся ў глыб ночы. Цвілі ліпы, пахацелі паненскія агародчыкі, устаялася была паркая ціш. Я, даўно не быўшы ў сваім мястэчку, маячыў у ягоных вулачках. Уразіла мяне бязлюддзе ў ім, усё роўна што ў паморак або ў — не забытую — апошневаенную акупацыю. Гэта ж тады, у тую перадпоўнач, я зразумеў, што ідуць часы, у якія чалавек не будзе рады чалавеку. I ўсё думаў, адкуль яны такія набліжаюцца і дзе іх пачатак (?)... З'яўляліся з дзяцінства тлумныя пагулянкі, кавалераватыя хлапчыскі, дурэючыя ў вечаровых залётах ля вяргіневых платоў, попіскі дзяўчынят з брыняючымі грудзямі, выглядкі з расчыненых вокан цікаўлівых цётак і мацярок, увесь той вэрхал задаволенасці. А кожны выяўлены твар наводзіў думку пра зменлівы лёс. У світанне прычапіўся да мяне, бы сабачук, якісьці п'яны, па яго балбатні — прывалочаны сюды: яму трэба было грошай пазычыць у каго.

....Ніхто не ведае, ці калі было добра ў вёсцы. Мяркуючы па тым, як ад самое старажытнасці людзі імкнуцца ў гарады, трэба лічыць, што гэта і ёсць адказ.

Я ўсведамляю сабе, што чароўныя вершы пісаць пра сенаванне або пра ворыва можа той, хто не цягае касы, не ходзіць за плугам. Паэзія заглядвала пад страху здавён-даўна разам з валакітамі з доўгімі торбамі, потым навейваў яе ветрык ад цыганскіх вогнішчаў ля рэчак, а яшчэ пасля папахвала ёю ад асвечаных паняў і панят, і, урэшце, улятала яна бясшумным анёлам за белатварым кніжнікам манастырскім або, усё часцей, з боку горада. Ад валакітаў браліся вясковыя мудрацы без свайго хлеба; ад цыганоў песні павяліся пра каханне няшчаснае, вычварнае ўсё-такі ў несціханы тады холад, голад і паморак; паняты напусцілі ў хаты бабам моды квяты тыя сеяць замест радка буракоў ці морквы; кніжнікі ў касцюмах плялі дзецярні ў школках пра хараство поля, а на ім гэта цівун надаваў бізуноў ратаю, і пра лугоў хараство вярэдзілі, ад касьбы ж на якіх горкі пот заліваў вочы, і пра неба гэтак жа, з якога, калі не навальніца з пярунамі, дык суша пякла або Бог сварыўся. Хвалілі яны вёску, бы на смех які! I нашто ім тое было патрэбнае? Колькі ж год і вякоў мужык толькі і ведаў чакаць таго, каб перастаць быць мужыком (у казакі падаваўся). I прычакаў, дзякуй Табе, Божа Усямоцны!

Нішто не паверне яго назад, каб нават свет і сонца мелі прапасці. Хлеб лёгкі, і кожны цяпер пан, самы апошні цямнотнік, што сям-там туляецца ў паркетных кватэрах унукаў, ходзячы жывым экспанатам паншчыннага жаху.

Той шкадуе мінулае, каму жыць добра стала, даўно добра. Чаму гэта так дзіўна?

...Чалавек, бачыш, — піша сябар, — адрываецца ад каранёўя свайго. Тлумачэнняў таго ёсць, аднак цяжка ўказаць на галоўнае сярод іх. У гэтых людскіх вывараценях ёсць трагічнасць самаадрачэння... Можна дадаць, звярыны інстынкт, каб толькі наесціся. Ну і ў цяпле быць. Усё робім перш дзеля самога існавання.. Жыць жа трэба! А пытанне пра цану быцця таго ёсць, як і сам здагадваешся, пытаннем, якое паставіў чалавех сам жа сабе, калі стаў ён менавіта чалавекам ды стварыў — для сябе! — культуру з цывілізацыяй (лішнія, а затым і варожыя прыродзе).

Ці магло быць іначай? Не, не магло.

Цікава, сам набач, што розум, з'явіўшыся ў чалавеку, не змяніў яго сутнасці як жывое з'явы. Тады — дзеля чаго ён у ім, гэты розум? Усяго, каб ведаць, што жыве? Мала як бы... Каб болей і болей ведаць? Дык — нашто?

Каб працы пазбыцца, да раю дайсці? Але заўсёды будзе пытанне: а што далей?..