Іван Пташнікаў - Тартак

Ці вернецца тата, ці прынясе маці заўтра ад Сяльвестрыхі кошык бульбы, ці пусціць іх у «вуглы» на зіму Танька, бо ад сваёй хаты толькі печ асталася, і то развалілася пасля дажджу, — жывуць у хлеве.

Ці вернецца тата?..

Ён там, на захадзе, дзе грыміць дзень і ноч, то набліжаючыся, то далеючы...

Алёшка глядзіць туды, дзе за Крашчанскі лес у туман закацілася чырвонае-чырвонае сонца, і яму хочацца плакаць. Слёзы неяк самі, ніхто іх не просіць, засцілаюць вочы, а вунь як цягне паглядзець, што там за Крашчанкай у лесе — ці астаўся цэлы касцёл у Альковічах, бо старой царквы, што была ў Крайску, не відаць, яе, мусіць, разбілі снарадам; а ці стаіць ля возера белы млын, які партызаны не далі спаліць немцам.

Алёшка даўно тут не быў.

Ён падымаецца на пальчыкі, але нічога не відаць за жытам, толькі над каласамі таўкуць мак і звіняць камары. Іх несамнога — адна жменька. Але яны нечага далёка-далёка, ля самага сонца, і не мітусяцца, а скачуць у вачах. «Самалёты», — здагадваецца Алёшка.

Яму тады робіцца шкада таты... Ён помніць, як нядаўна ноччу праводзіў яго аж сюды, у Бярозы, а вярнуўся дамоў — плакала маці. Ён не хацеў, каб яна плакала, і супакойваў яе. Яму ўсяго дзесяць гадоў, і маці сказала тады, што ён мужчына. Шкада таты. Ён хворы, яго нават у партызаны не ўзялі. Але калі Алёшка ўспамінае, што ён «мужчына», яму не так шкада таты. Тады, калі былі партызаны, — гэта была не такая вайна.

Паліцаяў лёгка біць, іх біў бы і Алёшка, а тут фронт пайшоў, вайна, эсэсаўцы з аўчаркамі, з імі недзе цяжка справіцца. І на фронце ж цяпер усе. Адзін Амяльян з мужчын у вёсцы, бо яму ў партызанах параніла нагу, і яна не гнецца.

Алёшка бачыць, як заходзіць сонца, як адтуль, дзе яно хаваецца, паўзе лагчынай туман сюды, на дарогу. А можа, гэта паднялі пыл танкі ў Крашчанскім бары? Чуваць, як, бывае, яны ракочуць і ляскаюць нечым. Стаяць там з першага дня, як прыйшлі нашы, — іх нават раз бамбілі нямецкія самалёты. Чуваць яшчэ, як стракоча недзе блізка ў васільках ля дарогі конік, і зноў ныюць камары над самай галавой, аблепліваючы каласы на жыце.

Алёшка зрываецца з месца і зноў з подбегам пускаецца па сцежцы: да Крайска яшчэ далёка, кіламетры са два. Ён прайшоў толькі палавіну дарогі, а яшчэ трэба вярнуцца дамоў. Каб не ацямнела... Хаця назад ён стане бегчы ўсю дарогу, не баючыся, што будзе, можа, хацецца есці, бо і цяпер вунь як ужо хочацца: раніцай з'еў дзве бульбіны ў шалупінах — усё, што дала маці. А вечарам яна зварыць зацірку — здзярэ на тарцы бульбу і перамесіць з тоўчаным у ступе ліпавым лістом. Бабовы цвет — самы голад, кажа маці. Яна пачынае пухнуць, як і Марыля, што асталася адна пасля блакады. У яе, у маці, робяцца тоўстыя ногі, ён бачыў. Ён не будзе многа есці бульбы, калі маці прынясе ад Сяльвестрыхі. Добра, што тая адкапала бульбу ў засыпанай яме, хоць і старую ўжо, рослую, цвёрдую, як дрэва, — адны «маткі». Сяльвестрыха дасць, яна ж ім свая.

Учора быў Амяльян, гаварыў з маці, сказаў, што на тым тыдні прывязе з Крайска «рацыёны» і сіняй фасолі — дадуць з сельсавета «помач». З «рацыёнаў» мала, можа, што выпадзе, людзей у вёсцы многа, затое фасолі з паўпуда ім выпіша, пастараецца. Хоць і не наская яна, фасоль, Марылю ад яе блажыла і рвала, але з яе, змалоўшы, з бульбай ці з ліпай і вобаратнікам спячы нешта можна.

Ён, Амяльян, і прывёз ім першае пісьмо ад таты.

За вайну ў вёсцы адвыклі ад пісем, як казала маці, а ён, Алёшка, дык нават і не помніць добра, якія былі пісьмы: ім, мусіць, да вайны ніхто не пісаў. А цяпер прывёз Амяльян з Крайска маленькі трохкутнічак, складзены самалёцікам лісток са сшытка ў касую лінейку, якраз такога, які быў у Алёшкі, калі ён пайшоў у першы клас. Пісаць і чытаць Алёшка яшчэ і тады ўмеў: пакуль пайсці ў школу, перачытаў буквар і каляндар. З календара перад вайной лісткоў не зрывалі, ён і астаўся; вісеў усе тры гады на сцяне пад ходзікамі, аж пакуль у апошнюю блакаду не згарэў разам з хатай. Чытаў яго ўсягды Алёшка, чыталі і партызаны, якія казалі, што гэта не каляндар, а «савецкая ўласць» у хаце жыве пры немцах.

Пісьмо тату адпісала сама маці (Алёшка толькі распісаўся ў канцы), склала такі ж трохкутнічак з белай цвёрдай паперы (папрасіла ў канцылярыі ў Амяльяна), і ён цяпер ляжыць у Алёшкі за пазухай. І не адзін. За пазухай і татаў трохкутнічак. Маці не давала з сабой, баялася, каб не згубіць адрас. Алёшка яе перахітрыў... Ён учора яшчэ быў забраў яго з сабой і спаў нават, паклаўшы пад падушку.

Завезці пісьмо ў Крайск, дзе, казалі, у Арцюховічавай хаце, што адразу за жыдоўскімі могілкамі, была пошта, — не знаходзілася каму. Амяльян жа не збіраўся ехаць у сельсавет «на гэтым тыдні» чакаў, пакуль «прышлюць позву». А праз каго яму прышлюць тую позву? Пісьмо і так ляжала дзень неадсыланае. А тата блізка зусім ад дому, ля Гродна; калі паспяшыць, ён яго скора палучыць: ваенная пошта — гэта не Амяльян, які на рабой кабыле за дзень чуць справіцца вярнуцца з Крайска. Ваенную пошту самалётам возяць. Як добра, што да Гродна блізка. Там тата. Ён не трапіў на перадавую: хворы. Ён у трафейнай роце, піша, што звозіць з поля нямецкія абломкі».