Іван Пташнікаў - Тартак

Там, дзе перш свіцілася поле, ён раптам згледзеў дым, густы, сіні. Гарэў лес, а яму здавалася, што ў тым баку было поле...

Міны рваліся цяпер ззаду на гары, адкуль ён, Боганчык, збег сюды, уніз, у высокі, рэдкі сасновы лес, дзе бушаваў агонь...

Закашляўшыся, Боганчык адразу завярнуўся назад — не давала дыхаць — і бег, як толькі мог: уцякаў ад дыму.

Трашчала полымя пад самымі нагамі — гарэла сухое жоўтае сасновае верхаўё; гарэлі сасновыя карчы, роўна, ядрана, усё роўна як хто расклаў агні; сінелі, корчыліся на моху кара і верас, сінеў ад агню мох, беручыся ў чырвоны вугаль, — агонь ішоў па зямлі.

Боганчык ужо не бачыў дыму, чуў толькі, як густа пахне гарэлай смалой, і бег — бег назад і ніяк не мог выскачыць з дыму. Тады ён павярнуў лявей, каб выбегчы на імшары.

Калі ён лучаў на сівую рэдзенькую травіцу на буграх, куды не дайшоў агонь, бачыў, як беглі па зямлі шэранькія дробныя яшчаркі — уцякалі ад пажару. Яшчаркі баяліся выбегчы на чорную зямлю, дзе прайшоў агонь, — зямля, мусіць, была яшчэ гарачая, — і круціліся на месцы па траве, падымаючы галовы.

Рэдзенькую сухую травіцу на зямлі агонь лізаў, што карова языком...

«Магіла ў лесе...» — зноў цюкнула яму ў галаву.

Ён бег і думаў, што пачаў круціцца на адным месцы, як заблудзіўся. Горача было ўсяму — здавалася, гарэла на плячах рубашка; стукала ў галаву, як малатком, і ён пачуў, што валіцца з ног...

Ён упаў на нешта цвёрдае і вострае, ударыўшыся — згледзеў, што на крушню камення. Крушня была сырая і халодная, парасла зверху зялёным вільготным мохам, і яе абыходзіў агонь.

Боганчык падумаў, што ля крушні недзе блізка дарога, і зноў ускочыў з зямлі...

Калі ён выбег на чыстую пасеку, убачыў сонца — яно паднялося над самым лесам і, здавалася, сушыла ўсё на свеце. На пасецы на малінніку ля пнёў яшчэ блішчала на лісці раса, як вада пасля дажджу, і ўсюды пахла дымам, аж дзёрла ў горле. Дым спаўзаўся з лесу на пасеку і збіраўся ў кутках, як туман, засцілаючы ўсё з вачэй...

Пад ногі лучаліся старыя бярозавыя дровы-метры — некалі ляжалі тут у вёрстах. Сухая белая бяроста стаяла ворахам і трашчала, ломячыся, калі ён ступаў на яе. Ногі правальваліся глыбака, да калень, і выцягвалі наверх сухую жоўтую ў друзалках трухліну, што гнілое пілавінне.

Ён быў пераскочыў цераз свежую яму ад міны, неглыбокую, шырокую зверху і вузкую ўнізе, усё роўна як дзікі яе вырылі, шукаючы карэння. З ямы быў вывернуты пясок — у адзін бок; сыры, мяккі і жоўты, ён ляжаў у свежых друзалачках і бялеў зверху — сох на сонцы. Ля пяску на сіўцы валяліся дробныя чырвоныя трэскі. У яме ля берагоў была чорная зямля — у сажы.

Ён бег пасекай па чыстым і думаў, што бяжыць здурнеўшы... Як і тады, калі яго засталі дома ў вёсцы немцы, — ён прыйшоў быў з Карчаватак. Немцы ішлі тады з лесу, а ён глядзеў з хаты ў акно, думаў, што яны паявяцца з грэблі...

Згледзеўшы іх ля ям, ён выскачыў з двара, перакуліўся цераз тын і пабег вуліцай — пасярод — у другі канец вёскі... Па ім пачалі страляць з аўтаматаў, а ён бег і бег пасярод вуліцы... Каб хоць прыхінуўся дзе да вугла...

На пасецы ён зноў лучыў на лінію, угледзеўшы яе знянацку: мільгануў збоку чысты прагал...

Боганчык тады зноў пабег расцяробам з пасекі, туды, дзе ў прагале за лесам была відаць белая ад сонца зямля. Задыхаўся, хаўкаў, як рыба на пяску, і рваў на грудзях рубашку... Расцяроб быў узараны яшчэ да вайны; сухі, жоўты, аж белы пясок выпетраў на сонцы і перасыпаўся пад нагамі, як попел. Ногі лезлі, што ў свежы снег, коўзаліся, і ён баяўся, каб не спатыкнуца: абваліцца — не ўстане.

Пасля ён пачаў лучаць нагамі на траву — на сівец, што рос кусцікамі, як насаджаны рукамі. З сіўцом раслі зайцаў гарошак — сцяліўся па самай зямлі, па пяску; мучанічнік — спаўзаў на лінію з пасекі доўгімі вусамі з лісцем, што на бруснічніку; верас, сухі і ацярушаны, як стаптанае скацінай ржышча; мятліца — стаяла белая, што салома; высокая рабінка з пакручаным лісцем, што расце на пасеках на сухім пяску ля пнеў; і крапіва — зялёная, старая, як дзе пад вуглом: па дзве, па тры дудкі ў кучы.

Расцяроб у самым канцы шырэў — на яго, мусіць, выходзіла аднекуль дарога — і быў відаць далёка, ля самай ракі чысты лог. За логам, за ракой, пачыналася Краснае...

Боганчык пазнаў, што бяжыць якраз на выган — да млына...

На выгане за ракой быў відаць дот — ляжалі павыварочваныя з зямлі белыя груды... Немцы ўзарвалі ўсе доты ля Краснага. Узрывалі сёлета вясной, яшчэ маразамі, і было добра чуваць аж у Дальве...

Убачыўшы дот, Боганчык страпянуўся, і ў яго заныла ўсярэдзіне. Падкасіліся ногі...