Іван Пташнікаў - Тартак

Але той раніцай, калі ў маленькай адтуліне ў бярлозе заіскрылася золатам сняжынка — даўно ўжо ў яго прарэзаліся вочы — і каля яе пажаўцеў іней — узышоўшы, праз густыя, цяжкія ад снегу яловыя лапкі прабілася калючае сонца, ён — яму было ўжо каля трох месяцаў — пачуў рэзкі пах дыму ад табакі — пачуў першы раз чалавека... Пачула і маці, але была спакойная — таўханула толькі: маўчаць!.. Трэба было вычакаць. Сабак не было чуваць, і маці думала, што бяда магла мінуць, абысці краем. А выскачыць на снег у такі мароз і апынуцца ў лесе між людзей і ваўкоў — нажыць яшчэ горшую бяду.

Некалькі дзён было ціха: шмат разоў загаралася жоўтым агнём сняжынка перад вачамі... Загаралася і тухла, наганяючы сон.

Пасля ў лежбішча аднойчы зноў густа дыхнула дымам — і ад табакі і ад машын? Яго нёс вецер, выючы над галавой, рассыпаў па лесе са снежным свежым пылам, але яго можна было пачуць у бярлозе: мядзведжы нос не такое ўловіць. Яны не спалі, але не пакідалі бярлогі. Ён ціснуўся да маці, яна была наструненая, але спакойная: перачакаюць.

Тады пачала ўжо грукаць зямля, як усё роўна кідалі з пня сосны; вецер часцей даносіў рокат і густы пах гару ад машын...

Назаўтра зямля звінела, бразгала і грымела. Усё бліжэй і бліжэй... А яна, ягоная маці, старая мядзведзіца, ляжала і ляжала, прыціскаючы яго да сябе. А калі выскачыла, было позна — пабегла і сослепу ці з гарачкі лучыла пад тралёвачнік — пад гусеніцы. Калі ён, Арчыбал, выскачыў за ёю, убачыў, як яна яшчэ корчылася ў перамешаным снезе, як у чырвонай гразі... Іх спачатку, відаць, і не заўважылі: раўлі, як і перш, тралёвачнікі, гудзелі пілы, ныў вецер і звінелі ядрана на марозе людскія галасы.

Калі ўсё адразу сціхла, ён згледзеў, што стаіць сярод лесу, а круга людзі. Ідуць да бура-чырвонай плямы на снезе і да яго. Ціха-ціха ідуць, чуваць толькі, як скрыпіць у іх снег пад нагамі.

Ён яшчэ хацеў уцячы, рвануць з гэтага людскога круга — хто дагоніць мядзведзя, калі ён пусціцца бегчы, хоць і малы, — але са страху — знайдзі каго больш палахлівага, чымся мядзведзь — ці па сваёй, можа, маладой дурноце — які ён яшчэ мядзведзь у тры месяцы — ён крутнуўся ў адзін бок, у другі і... замёр на месцы, прыліпшы да снегу, як да мацерынага жывата. Людзі доўга не чакалі: крычучы, яны накрылі яго адразу брызентам, пасля закруцілі ў яго — брызент пахнуў дымам ад табакі, хлебам, салёнай траской — ён не чуў такога паху — і панеслі. Як ён пішчаў, стрэпаючы лапамі па брызенце! Кінулі спачатку, відаць, у кабіну цягача, бо было горача, калі калыхала ў дарозе, пасля, мусіць, у кузаў машыны, як цяпер, бо стала раптам зноў холадна пад брызентам, свістаў адусюль калючы вецер і ныў падыспадам матор. Ён тады, малы, без маці, раптам супакоіўся: не хацелася ні пішчаць, ні драпаць лапамі брызент, і, калі яму зрабілі дзірку ў брызенце для носа, каб не задыхнуўся, і нехта смелы паднёс яму ў руцэ пад нос пячэнне, — ён нават на яго не глянуў...

Ехалі ўсю ноч, і салдаты ўсю ноч не спалі — курылі. Не спаў і ён — глядзеў у цёмны прагал ночы, якая сляпіла яго ядранымі фарамі, як святло на арэне, ад якога ён пачаў слепці.

У той вечар ён, Арчыбал — Арчыбалам яго назвалі ў цырку, ён любіў гэту мянушку і заўсёды адклікаўся на яе: заміраў, паварочваў галаву ці станавіўся на дыбкі, падымаючы ўгару пярэднюю лапу, — адкатаўся на ролікавых каньках, пасля паўзы зноў выехаў на матацыкле ў сваіх шэрых штанах у чорную клетку і малінавым каптаніку, у намордніку і шлёме, які быў прышпілены дзяжкамі да намордніка; лапы на рулі — учапіліся кіпцямі.

Трэск ад матацыкла і ад апладысментаў закладваў вушы...

Пасля другой паўзы — яму за гэты час надзелі баксёрскія пальчаткі — ён павінен быў выйсці на манеж і схапіцца са сваім «праціўнікам» Барыбалам. Барыбала ён не любіў — вострая морда, цыбаты, гладкая кароткая поўсць, як прылізаная, не буры, а скарэй за ўсё чорны, у дабавак да ўсяго канец вострай морды жоўты, аж белы — так і хочацца ў яго тыцнуць баксёрскай пальчаткай. І надта ўжо той любіў рафінад, а яшчэ горш — лізаў руку дрэсіроўшчыку. Арчыбал гэтага цярпець не мог: быў горды.

Выйшаў ён тады за падцыглястым худым Барыбалам на манеж... Нават замахнуўся, каб ударыць таго ў яго вострую паганую морду, і... вочы заслала жоўтая тырса... Увесь свет, здалося, быў з адной тырсы — і далёкія людзі, і манеж, і дрэсіроўшчык, што падбег і мітусіўся побач, і неўздаляка Барыбал, і музыка... У вачах перасыпалася адно жоўтае пілавінне і пясок... Ён доўга круціўся на адным месцы, засланіўшы ад Барыбала пальчаткамі вочы, і яго павялі з манежа...