Іван Пташнікаў - Тартак

Клетка была з жалеза, не з пруткоў: пруцікі для яго што салома, мог рассунуць іх, — толькі б праціснуць лапу, — як частакол, ці ўзяць і павязаць у вузлы; у дзвярах уверсе зеўрала шырокая — паласой — адтуліна, можна было, задзёршы галаву, высунуць яе на волю па самы ашыйнік і вадзіць у бакі, разяўляць пашчу, наколькі даваў наморднік, і чмыхаць ад паху, што лез у нос, у горла і аж у самае мядзведжае галоднае нутро.

Праз адтуліну ён скупа бачыў адрэзаны зверху брызентам машыны, як нажом, кавалак яркага, як у агні, неба. Заходзіла сонца, падпальваючы ядраным агнём чорнае цяжкае воблака, і яму здавалася, што там, на захадзе на небе, мядзведзіца. І ён тады, стары, пятнаццацігадовы, падумаў, што пачне ўсё нанава: будзе ў яго яшчэ і мядзведзіца, Маргарыта, і маленькая Люська. І не ў канюшні ў цырку, а там — на волі, якую ён даўно чуў нутром, а апошнія гады яшчэ больш — да дурнаты, да болю.

Яго Маргарыта любіла волю, як і ён, і вырывалася з канюшні на вуліцу як магла. Любіла яна і маленькую Люську. Але Люську любілі і людзі: дрэсіроўшчык, даглядчыкі, прыбіральшчыкі, дырэктар, адміністратар і... артысты. Усе лезлі яе пагладзіць і совалі цукеркі. А як ненавідзела іх за гэта Маргарыта! Кожны раз хапала Люську і сціскала, ашчапіўшы ў абдымкі — хавала ад людскіх рук і воч. Сціснула была адзін раз і задушыла... Больш у іх малых не было. Пасля смерці Люські Маргарыта, парваўшы ланцуг, выбегла з канюшні днём у самую гарачыню — было гэта летам, як цяпер, — на вуліцу і трапіла пад машыну. Маргарыту прывезлі ў канюшню яшчэ жывую...

І Арчыбал зноў астаўся адзін.

Зароў недзе падыспадам пад нагамі матор, падпаленая сонцам бурая мядзведзіца на небе тузанулася і знікла з воч, захістала з боку на бок жалезную клетку... Крытая брызентам машына лёгка рванулася з месца — мільгнуў ззаду шэры чэрствы купал цырка, густы стары зялёны парк над рэчкай і высокая, у самае неба, вышка — усё, што ён паспеў згледзець.

У прагале пад брызентам замітусіліся стрыжы і машка.

Горад пакінулі неяк адразу — спачатку несла пад брызент гар ад бензіну і саляркі, раўлі машыны, хоць ты было затыкай лапамі свае мядзведжыя вушы, пасля раптам усё аціхла, і пад брызент у нос дыхнула як усё роўна мёдам — Арчыбал не ведаў, што гэта пахла за горадам жытнёвае поле, якога ён дагэтуль не бачыў. Павяла ў бакі галава.

І ён, прыпадняўшыся на заднія лапы, застыў у сваёй жалезнай клетцы, якую падкідала на выбоінах разам з машынай, выцягнуў толькі з адтуліны морду ў намордніку і, хліпаючы ноздрамі, лавіў густы салодкі пах жыта — глядзеў і глядзеў у праём пад брызент на блізкую волю, аж мітусілася ў падслепаватых хворых вачах. У цырку ён пачаў слепнуць ад рэзкай перамены святла — на арэне пад яркім агнём — пражэктарам, у канюшні — у цемнаце.

Сумнымі вачамі глядзелі разам з ім на волю і салдаты, што прыліплі ў кузаве да адмысловых, прывінчаных да падлогі сядзенняў.

Доўга падкідала машыну, а ён усё лавіў носам, сціснутым наморднікам, пах гною і малака з фермы, пах рэчкі, што цьмяна блішчэла пад рэдзенькім туманам, пах кропу і дыму; чуваць былі галасы людзей: ехалі міма вёсак. Неяк хутка сцямнела, зноў доўга была відаць зара на захадзе, дзе села сонца, падпаленая хмара-мядзведзіца расплылася, выцягнулася, нібы хацела скочыць за гарызонт следам за сонцам; пасля ўсюды адразу змерклася, запахла сырым холодным сасновым лесам, у якім ён не быў гадоў пятнаццаць, але які, здавалася, помніў і які пазнаваў нейкім астылым, але неўтаймованым чуццём.

Адразу сцямнела, на дарозе ўспыхнулі фары, разануўшы па хворых вачах: даганяла машына. Салдаты ў кузаве закурылі, і агні ад іхніх сігарэт паблісквалі ў цемнаце, як воўчае вока пад месяцам.

У кузаў пагнала пах імшары, і сцебанула па носе рэзкім і едкім дыхам ад спаленай табакі...

Ён быў тады маленькім цёплым камком — схаваеш у рукавіцу, — калі паявіўся на свет у бярлозе маці, вялікай бурай ласкавай мядзведзіцы, ад якой і зімою пахла — ён успомніць тыя пахі пасля і будзе памятаць увесь час! — мёдам, ягадамі, травой, грэчкай, птушкамі, мурашкамі, тухлаватым мясам, — усім тым, што яна ела на волі і што цяпер ён ссаў разам з цёплым густым салодкім малаком, якога ў маці для яго аднаго было ўволю, але ад чаго яна пачынала ўвачавідкі худзець, — гэтага, прынікшы да яе, ён не ведаў.

Не ведаў ён і што маці легла позна: доўга шукала ў пушчы зручнае месца і знайшла яго пад вялікім яловым вываратнем, у такім гушчары, што і камар летам не заляціць.

Не ведаў ён, што і зіма была лютая, што недзе пасля Новага года вызверыўся нагалец мароз, не адпускаючы, і ноччу, страляючы па лесе, ён лез пад скуру з такім імпэтам, што яго, Арчыбала, грэла маці, прыціснуўшы мяккімі цёплымі лапамі да сябе, аж пакуль у бярлозе не стала цёпла — пайшоў снег, не сціхаючы ні днём ні ноччу. Снег зраўняў зямлю, закідаў усюды сляды, і можна было спокойна чакаць вясны.