Сергей Балахонов - Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)

У інвентары вёскі Шарсцін (сучасны Веткаўскі раён) 1609 г. адзначаецца, што сяляне выконвалі для пана Ленскага не толькі традыцыйныя павіннасці, але яшчэ і “кивийное”. Паводле дакумента прыгонныя мусілі “з дыму кождого в осень по 25 киви побритых сплатити”. Пан Ленскі або быў задужа далікатным і грэбаваў першасным выглядам спелае ягады, або ўяўляў з сябе зацятага прыгонніка, якому – хлебам не кармі! – дай толькі памучаць сацыяльныя нізы.

У попісах маёмасці астравецкага кляштара дамініканаў (1639 г.) сярод іншага наяўнага на той час за ягонымі мурамі правіянту згадваюцца “дзесят фасок – з бочку виленскую кожная – з варивом киви”. Праваслаўны святар Нікадзім, звяртаючыся з казанню да магілёўцаў (блізу 1683 г.), выславіўся: “Аще горелицы крякнеш, буде безплоден ден. Аще же киви снедеш – получный, лепый и много для здравия приятный”. Пра карыснасць ягады для здароўя айцец не падманваў, хоць пэўна і ведаў пра якое здароўе вядзецца.

І ў “Лякарствах дамовых” (1619), і ў “Доме лячэння” (1625), якія амаль цалкам парывалі з сярэднявечнымі псеўдамедычнымі прыдумкамі, фігуруе рэцэптура шматлікіх узвараў з ківі ў спалучэнні з іншымі інгрэдыентамі (арэхамі, смятанай, яечным бялком). Рэкамендавалася таксама простае ўжыванне ягады, бо “дапамагае барза канец дзяржаць на пагатове”. Лексіка сведчыць, што аўтар “Дома лячэння” быў знаёмы з паўлегальнымі “Арыстотелевыми вратами”. Сімяон Полацкі досыць стрымана азываўся аб ахвотніках спажываць ківі, папераджаючы такіх:

Але не царква і яе паасобныя дзеячы прычыніліся да поўнага занядбання ў нас ківіводства. Так ужо сталася ў гісторыі беларускай, што многае добрае і пазітыўнае скончылася пры канцы ХVІІІ ст. пасля “воссоединения” з Расіяй. Падобна адбылося і з ківі. Яшчэ за доўга да падзелаў Рэчы Паспалітай лёс ківі быў вырашаны ў Полацку. Ліпеньскім вечарам 1705 г. пасля вядомага інцыдэнту ў Сафійскім Саборы расійскі манарх Пётр І ласаваўся тутэйшымі прысмакамі. З’еў і пару бутэрбродаў з ківі, а маленькае зернейка ад ягады прыліпла дзесьці ў царскім горле. “Зачали его императорское величество кашлять зело, – распавядае ў сваім дзённіку адзін з тагачасных целаахоўнікаў цара Мікіта Павелін, – вплоть до того страшен был кашель оный, иже пришлося Петра Алексеича скамеечкой дубовой по спине звездошити”. Угневаны імператар зараз жа загадаў зніштажаць, дзе патрапяцца, агародчыкі ківі. А потым наагул запавеціў рабіць гэта ж і сваім наступнікам.

Пераемнікі Пятра старанна выконвалі ягоны наказ, змагаючыся з “чертовой ягодой подземной, коя из литвина богатыря лихого творит”. Таму пасля падзелаў Рэчы Паспалітай на беларускіх абшарах разам з руйнаваннем замкаў ды земляных умацаванняў адбывалася разбурэнне ўсяго, што толькі магло нагадаць расійцам пра тую ягаду. Калі за часы Аляксандра І апамяталіся, захацеўшы частавацца таннымі беларускімі пладамі ківі, было ўжо надта позна ратаваць справу. Даўняя галіна беларускае гаспадаркі спыніла сваё існаванне. І толькі спарадычна народная памяць давала знаць пра ківі. У адным са спісаў “Энеіды навыварат” упамінаюцца “мязгі і ківі рашаты”. У 1857 г. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч у лісце да Ўладзіслава Сыракомлі хваліўся, што сканчае новую вершаваную аповесць “Век з ківі векаваць”. Лёс гэтага твора невядомы. Пэўную інфармацыю ўжо за савецкім часам меў Вацлаў Ластоўскі. У 1927 г. ён прапанаваў увесці ў кампазіцыю новага герба БССР заміж канюшыны ягады ківі. Але нават такая памяркоўная прапанова, бо рэальна Ластоўскі хацеў бачыць гербам Беларусі “Пагоню”, была адхілена як контррэвалюцыйная і нацыяналістычная.

Гісторыя з ківі на Беларусі і сёння замоўчваецца. Толькі гурт N.R.M у 1996 г. голасам Лявона Вольскага з горыччу адцеміў: “У нашай краіне няма бананаў і ківі” (слухай “Песню падземных жыхароў”). Дык давайце ж, спажываючы ківі, штораз нагадваць сабе і сваім субяседнікам пра беларускую традыцыю гэтай прыўкраснай ягадкі!

У самы чад кіравання ў Грэцыі рэжыму «чорных палкоўнікаў» (1970 г.) археолаг Мікас Тэлемакас у часе раскопак пад г. Касторыя выявіў фрагменты рукапісу II ст. да н. э. Пры бліжэйшым азнаямленні высветлілася, што гэта ўрыўкі няведамай паэмы, якая паслужыла ўзорам для рымскага паэта Авідыя ў яго «Метамарфозах». Першаўзор у пэўных момантах размінаўся з класічным тэкстам. Спаміж гэткіх розмінаў было і ўдакладненне легенды пра птушку фенікс. Калі ў Авідыя рабілася адно цьмяная намінка на асірыйскі радавод гэтай птушкі, то ў грэцкім тэксце радзіма феніксаў лакалізуецца зусім у іншых мясцінах: