Зинаида Дудюк - Лаза

– А дзе твае бацькі? – не адставала Вера.

– Бацьку Саветы перад самай вайною вывезлі невядома куды. Мы з мамаю баяліся, што і нас вось-вось забяруць, але прыйшлі немцы, і стала яшчэ горай. А твой бацька дзе?

– Сабакам сена косіць? – адказала Вера абыякава.

– Што, пакінуў вас?

– Гэта ты ў мамы спытай, яна лепш ведае.

Мусіць, гэтае пытанне засмуціла Веру, яна паднялася з услона і пайшла з кухні. Юхімка таксама маўчала. Тадзік зразумеў, што закрануў нейкую тэму, якую гэтыя жанчыны не любілі абмяркоўваць. Ён таксама падняўся і сказаў:

– Мо я пайду вады ў бочку нанашу.

– Ідзі, хлопча, вады заўсёды трэба шмат, – азвалася Юхімка. – Толькі апраніся. Вунь на цвіку світка вісіць.

9

Тадзік чакаў Вітольда з дня на дзень. Было цікава даведацца, куды ён перахаваў аўтамат, адабраны ў немца, асабліва хацелася выпрасіць у яго пісталет. Якая-ніякая, хоць і без патронаў, а ўсё ж зброя. Думаў, марыў, уяўляў, як адважна ён будзе пачуваць сябе узброеным. Хацелася пахваліцца паплечнікам здабыткам, калі яны з’явяцца на чале з Маўчуном. Маўляў, глядзіце, вы мяне не ўзялі з сабою, а я тут дарма часу не губляў, не чакаў вашых звестак, якія ніякім чынам да мяне не даходзілі, а варушыў мазгамі, як узброіцца. Між тым, надыходзіла зіма, у паветры час ад часу лёталі нясмелыя сняжынкі, а ў пачатку лістапада зямлю выбеліў першы снег, ды не растаў, як звычайна бывае, а падобна было, што залёг да канца зімы. Дрэвы ранкам у садзе стаялі ўрачыстыя, прыбраныя імжой, быццам на свята. Пад абед усхадзіўся вецер і паздзьмухваў усё хараство з дрэў, якія зноў засталіся чорныя і самотныя, быццам толькі прыйшлі з пахавання.

Чаканне аказалася дарэмным. Вітольд не з’яўляўся на працягу трох тыдняў. Ужо зажылі пакусаныя Тадзікавы нага і рука. Ён зноў заняўся малацьбой збожжа на таку. У суботу надвячоркам яго паклікаў Альберт да пана Руткоўскага, правёў проста ў прасторны кабінет, застаўлены дарагою мэбляю з чырвонага дрэва. Пасярод пакоя стаяў вялікі стол, абабіты зялёным сукном, на ім узвышаўся атрамантавы прыбор, ляжалі нейкія паперы. Пан сядзеў на мяккай канапе, павярнуў галаву на стук дзвярэй. Тадзік павітаўся і застаўся стаяць у парозе.

– Праходзь, сядай дзе-небудзь, – запрасіў пан Руткоўскі.

– Дзякую, я пастаю.

– Сядай, размова будзе доўгая.

Тадзік сеў у крэсла і наважыўся слухаць, але гаспадар сам прапанаваў яму:

– Раскажы мне, хто ты і адкуль?

Тадзік на імгненне задумаўся, нібы ўзважваючы, што трэба сказаць, потым коратка распавёў пра вёску, бацькоў, касцёл, вучобу ў школе.

– Не густа. Хаця колькі ты паспеў пражыць… А што ведаеш пра Вітольда? – пацікавіўся пан Руткоўскі.

– Ён з Беластока, бацька, здаецца, быў краўцом.

– Скажы, чаму ты падаўся змагацца з немцамі.

– Ненавіджу гэтыя звярыныя морды. Яны расстралялі двух маіх сяброў і мяне ледзь не забілі, але выйшла асечка, тым часам мне ўдалося ўцячы. Такі выпаў мне шанец.

– Добрае слова – шанец! Выдатнае! – думаючы пра нешта сваё, сказаў гаспадар. – Кожнаму ён даецца ў жыцці. Мяне таксама Саветы арыштавалі і завезлі ў Мінскую турму, трымалі там амаль год, а немцы вызвалілі. Толькі я ненавіджу сваіх вызваліцеляў. Вось якая рэч…

Пан Руткоўскі расчыніў залацістую скрыначку, дастаў цыгарэту, прыкурыў, смачна зацягнуўся і спытаў:

– Ты паліш?

– Не, – адказаў Тадзік.

– Малайчына. Гэта атрута, – пан Руткоўскі артыстычна прыўзняў руку з цыгаркаю, – салодкая атрута, дакладней – горкая, да якой прывыкаеш. Слабыя мы людзі, слабыя!

Тадзік падумаў, што гутарка ўжо скончылася і хацеў развітацца. Няўтульна яму было з гэтым чужым чалавекам, які хоць і даў яму прытулак, а быў недасяжны і закрыты душою. Ні па твары ягоным, ні па вачах нельга было адчуць ці здагадацца, пра што ён думае, што адчувае. Паўза зацягвалася, госць устаў з крэсла.

– Пасядзі, Тадэвуш, мне добра з табою нават маўчаць. Маю сям’ю вывезлі Саветы невядома куды. Ці дасць пан Бог калі пабачыцца зноў? Ёсць у мяне дарослая дачка і сын, трохі маладзейшы за цябе. Недзе ён падрастае без мяне, а я гляджу на цябе і ўсё спрабую ўявіць, як жа ён цяпер выглядае. Імя ў яго такое ж, як тваё.

– Спачуваю вам, пан Руткоўскі. Калі тату забралі, я таксама вельмі сумаваў, а цяпер думаю, мо ён там, у турме, ацалее, не спазнае жахаў вайны…

– Дай Божа ім ацалець. Але ж вайна – гэта не толькі смерць ад кулі, гэта і голад, і холад, і хваробы… – пан Руткоўскі цяжка ўздыхнуў і зноў змоўк.

Прабіў вялікі насценны гадзіннік, Тадзік ажно здрыгануўся ад нечаканасці, а гаспадар нават не варухнуўся. Цыгарэта дымілася ў ягонай руцэ. Нарэшце ён паклаў яе ў попельніцу, што стаяла на маленькім століку каля канапы і ціха прамовіў: