Віктар Карамазаў - Зямля Фердынанда

- Не ўгаварыў. Спрабаваў, але не змог. Ты маму ведаеш, яе характар, чакае запрашэння, а я не вытрымаў, прыйшоў, каб паглядзець, што з Крэва ты прывёз.

- Ну вось, глядзі, перад табою на мальберце.

Глядзелі абодва моўчкі, нібыта кожны не асмельваўся выказацца першым. Бацька ўсё часцей адрываў позірк ад карціны і паглядаў на сына, як вымагаў ад яго першае слова. Фердынанд гэта заўважыў, зразумеў:

- Я рады, тата, што ты прыйшоў. Маму Крэва ўсё ж не гэтак грэе і хвалюе, як цябе. Яна ў нас заморская, дачка дацкага шкіпера і ўладальніка вялікага карабля Марка Андрэаса Мунха, хоць ёй ужо і Польшча, і Літва свае. Але табе, тутэйшаму, ліцвіну, Крэва, як і Літва, радзіма па крыві. Хто быў твой бацька і мой дзед? Адвакат. Абараняў ліцвінаў і Літву. А гэтая зямля, цяпер наша, як да яго трапіла? Выкупіў у спадароў Чаховічаў. А хто яны былі? Іх род - гербавая шляхта Літвы.

- Тамаш Чаховіч - о-го! - з непрыхаваным гонарам, як за сваё, святое, усклікнуў бацька. - Апошні маршалак Ашмянскага павета, абраны на пасад усёй павятовай шляхтай. Паставіў ён скарбоўню гэтую, дзе мы з табой зараз сядзім, табе, можна сказаць, майстэрню падарыў, калі цябе яшчэ далёка не было, як прадчуваў, што будзеш. I наш вялікі сад ён пасадзіў, з бабровым гадавальнікам і сажалкамі. Га?!.

- А да маршалка чыя зямля была тут?

Фердынанд адчуў, што бацька, не надта гаваркі звычайна, цяпер на слова разахвоціўся, як штосьці даказаць хацеў, і гэтую яго ахвоту з не меншаю сваёй ахвотаю падтрымліваў пытаннямі, хоць сам на іх адказы ведаў.

- Ну як чыя была зямля? Належала князям Гальшанскім. Пра іх хто не чуў, не ведаў? Апошняя гальшанская княжна Алёна як выйшла за Паўла Сапегу, тады і гэтая зямля, яе спадчына, адышла да славутага роду, з якога быў і сам Леў Сапега, канцлер Літвы. Цяпер тут твой надзел.

- Княскі?!.

- А што нам прыбядняцца? Тут, на Ашмяншчыне, і Крэва - сэрца Літвы. Ёсць, дзякуй Богу, што табе пісаць.

Ці не тут толькі ўспомніў бацька, чаго прыйшоў, замоўк знянацку, пацішэў, пачаў зноў углядацца ў карціну на мальберце. Вочы то прыжмурваў, праз шчыліны ў іх глядзеў, нібы карціна была далёка і ён на ёй лавіў нейкі мазочак дробны, то пальцамі праводзіў па вачах, глядзеў з-пад далані вялікімі, якія і былі, вачыма, нібы карціна блізка, на ёй адпачывалі вочы.

- Ёсць што пісаць. Ты праўду кажаш. Але яшчэ ёсць вечная загадка як пісаць. - Ужо Фердынанд глядзеў не на карціну, а бацьку ў твар, на ім лавіў і думкі, і пачуцці. Злавіць не ўдавалася, як не было іх у бацькі. Або іх выдаць не жадаў? Дапамагчы? А як? Адкрыцца да канца самому, каб следам ён адкрыўся? - Я ехаў, тата, у Крэва з вялікімі надзеямі на добрую карціну, але ні з чым вярнуўся. Што прывёз?

Бацька ўсё той жа з твару быў.

- Як што прывёз? А гэта? - кіўнуў на палатно.

- Разбітыя муры ды снег? Я марыў Крэва напісаць.

- Марыў убачыць тое, што было паўтысячы гадоў назад?

- Замка таго, што быў, няма, не будзе, але той дух і велічы, і ганьбы, які ўзвышаў і абрынаў Літву, наш край, хоць у нечым, хай у іншых формах, павінен жыць? Я ў гэта веру. Калі гэта зусім знікае, не застаецца нават следу, навошта мне тады ўсё астатняе?

- Але навошта роспач? Калі ты тое, што шукаеш, не знайшоў, гэта яшчэ не азначае, што яго няма? Знойдзе хтосьці іншы?

Бацька прыклаў далонь да светлай шыкоўнай барады, ёй адпаведна шыкоўных светлых вусоў, разгладзіў, завастрыў пальцамі канцы вусоў, якія, як казала мама, грозна тырчэлі ўбакі, быццам яшчэ служыў у чыне капітана, голаў узняў вышэй, зноў на карціну скіраваў упэўнены пагляд, і Фердынанд, які цяпер сачыў за бацькам, ягонымі эмоцыямі, адчуў яго спакойны-годны дух, напэўна яшчэ той, вайсковы.

- Ты праўду кажаш. Не я, дык хтосьці іншы. Я ў Крэве краявід пісаў з парэшткамі ад замка. А Крэва не для пейзажыста. Яно чакае іншую палітру. Матэйка тут патрэбны.

Калі выйшлі з майстэрні, па лесвіцы спусціліся з другога паверха, спыніліся на ганку, бацька вярнуўся да незакончанай размовы.

- Ты кажаш, што Крэву патрэбны Матэйка? О-го, Матэйка! Ён мог бы Крэва выявіць у асобах гістарычных. Але твой сіні, у апошніх промнях сонца снег... Ты гэтак снег паклаў, што камяні з яго тырчаць жывыя. Глядзіш на іх - аж горача. I разам з тым... мароз па скуры.

- А табе, тата, не здаецца, што пейзаж яшчэ недапісаны? Што нечага ў ім не хапае?

- Пра гэта спытай у маці. Мне ўсяго хапае.

Бацька пайшоў - прыбегла, пра "Крэва" ад яго пачуўшы, маці. Ні слова не сказаўшы, ні пра што не спытаўшы, спынілася перад мальбертам, глядзела на пейзаж, маўчала, рукі сашчапіўшы на грудзях. Маўчаў, ля акна стоячы, і Фердынанд, баючыся выпадковым словам яе збіць з першага ўражання, якое шанаваў заўсёды. Яна прамовіла няўпэўнена: