Italo Calvino: Jeśli zimową nocą podróżny

– Ja również odczuwam potrzebę ponownego przeczytania książek, które już czytałem – mówi trzeci czytelnik – lecz za każdym razem wydaje mi się, że czytam zupełnie nową książkę. Czy to ja podlegam nieustannej przemianie i widzę rzeczy, których przedtem nie dostrzegałem? Czy też lektura jest konstrukcją, której kształt ostateczny zależy od zestawienia wielkiej liczby zmiennych elementów i nie może powtórzyć się dwukrotnie według tego samego schematu? Za każdym razem, kiedy próbuję raz jeszcze odtworzyć emocje poprzedniej lektury, wydobywam wrażenia odmienne i nieoczekiwane, nie odnajduję zaś wrażeń wcześniejszych. Chwilami wydaje mi się, że w kolejnych lekturach dostrzec można pewien postęp, w tym sensie, że w większym stopniu udaje się zgłębić istotę tekstu czy też zwiększyć krytyczny dystans. Innym razem odnoszę wrażenie, że zachowane w pamięci lektury tej samej książki nie przystają do siebie, są entuzjastyczne lub obojętne czy nawet wrogie, rozrzucone w czasie, pozbawione wspólnej perspektywy, pozbawione spajającej więzi. Doszedłem właśnie do wniosku, że lektura jest procesem bezprzedmiotowym albo że prawdziwym jej przedmiotem jest ona sama. Książka jest zaledwie wspierającym filarem czy też jest zwykłym pretekstem.

Odzywa się czwarty czytelnik: – Jeśli chcecie się upierać przy lekturze subiektywnej, mogę się z wami zgodzić, ale rzecz ujmując inaczej, nie na zasadzie działania siły odśrodkowej, jak to jej przypisujecie. Każda nowa książka, jaką czytam, staje się częścią tej pełnej i scalonej księgi, którą tworzy suma moich lektur. Nie przychodzi mi to bez trudu: aby ułożyć tę podstawową księgę, każda z cząstkowych książek musi ulec przetworzeniu, musi wejść w związek z książkami, które przeczytałem wcześniej, stać się ich uzupełnieniem lub rozwinięciem, zaprzeczeniem lub glossą czy punktem odniesienia. Od lat korzystam z tej biblioteki, studiuję tom za tomem, przeglądam półkę za półką, lecz mógłbym wam wykazać, że przez cały czas kontynuowałem lekturę jednej, jedynej księgi.

– Także i mnie wszystkie książki, które czytam, prowadzą do jedynej księgi – mówi piąty czytelnik, wychylając się zza stosu oprawionych tomów – lecz ta księga należy do minionego czasu i zaledwie majaczy w moich wspomnieniach. Dla mnie ta opowieść poprzedza wszystkie inne opowieści, toteż wszystkie opowieści, które czytam, wydają mi się jej dalekim echem, natychmiast ginącym. W moich lekturach nieustannie poszukuję tej księgi przeczytanej w dzieciństwie, lecz pamiętam ją zbyt słabo, aby móc ją odnaleźć.

Szósty czytelnik, który na stojąco przeglądał półki z książkami, z głową zadartą do góry, podchodzi teraz do stołu. – Dla mnie najbardziej liczy się chwila poprzedzająca lekturę. Czasami sam tytuł wystarcza, abym rozpalił w sobie pragnienie przeczytania książki, która być może nie istnieje. Czasami wystarcza mi początek książki, pierwsze zdanie… Jednym słowem, jeśli wam potrzeba niewiele do uruchomienia wyobraźni, to mnie potrzeba jeszcze mniej, wystarcza mi sama obietnica lektury.

– Dla mnie natomiast liczy się zakończenie – mówi siódmy – lecz to prawdziwe, jedynie istotne, ukryte w mroku, ów punkt docelowy, do którego książka zamierza cię doprowadzić. Ja także poszukuję szczelin – mówi, zwracając się do mężczyzny o zaczerwienionych oczach – lecz mój wzrok drąży miejsca pomiędzy słowami, starając się dostrzec to, co wyłania się z oddali, z przestrzeni, która rozciąga się ponad słowem „koniec”.

Nadeszła chwila, abyś także i ty wypowiedział swoje zdanie. – Panowie, muszę zacząć od tego, że lubię czytać w książkach tylko to, co jest w nich napisane, lubię dopatrywać się związku szczegółów z całością i niektóre lektury uważam za ostatecznie zakończone. Lubię też czytać książki niezależne jedna od drugiej, każdą za to, co ją odróżnia od pozostałych, i za to, co sama wnosi nowego; a przede wszystkim lubię czytać książki od początku do końca. Ale od pewnego czasu nic mi się nie udaje, mam wrażenie, że na świecie istnieją tylko książki, które trwają w zawieszeniu i gubią się po drodze.

Odpowiada ci piąty czytelnik: – Ja też dobrze pamiętam początek tej opowieści, o której wam wspomniałem, ale zupełnie nie pamiętam jej dalszego ciągu. Powinno to być opowiadanie z Księgi tysiąca i jednej nocy . Porównuję różne wydania, tłumaczenia we wszystkich językach. Istnieje wiele podobnych opowieści, wiele różnych wersji, ale żadna z nich nie jest tą właściwą. A może ją sobie tylko wyśniłem? Mimo to wiem, że nie odzyskam spokoju, dopóki jej nie odnajdę i nie poznam zakończenia.

– Kalif Harun ar-Raszid – tak zaczyna się ta historia, bo czytelnik, widząc twoją ciekawość, zgadza się ją opowiedzieć – pewnej nocy, cierpiąc na bezsenność, przebiera się za kupca i wychodzi na ulice Bagdadu. Prąd rzeki Tygrys unosi jego łódkę aż do bramy jakiegoś ogrodu. Na krawędzi sadzawki siedzi kobieta piękna jak księżyc i śpiewa, przygrywając sobie na lutni. Harun wprowadza do pałacu niewolnica i ubiera go w płaszcz koloru szafranu. Kobieta, która śpiewała w ogrodzie, spoczywa w srebrnym fotelu. Na poduszkach dokoła niej siedzi siedmiu mężczyzn owiniętych w płaszcze koloru szafranu. „Brakowało tylko ciebie – mówi kobieta – spóźniłeś się”, i prosi, abyś usiadł na poduszce u jej boku. „Szlachetni panowie, złożyliście mi przysięgę ślepego posłuszeństwa, a teraz nadeszła chwila poddania was próbie”, i kobieta zdejmuje z szyi sznur pereł. „Ten naszyjnik ma siedem białych pereł i jedną czarną. Teraz rozerwę ten sznur i wysypię perły do kielicha z onyksu. Ten, kto wyciągnie czarną perłę, zabije kalifa Haruna ar-Raszida i przyniesie mi jego głowę. W nagrodę oddam mu siebie. Lecz jeśli odmówi zabicia kalifa, zostanie zabity przez pozostałych siedmiu, którzy ponownie będą losować czarną perłę.” Przejęty dreszczem, Harun ar-Raszid otwiera dłoń, widzi czarną perlę, zwraca się do kobiety: „Usłucham twoich rozkazów i głosu przeznaczenia, jeśli powiesz mi, jaka to zniewaga kalifa wywołała w tobie taką nienawiść”, pyta, ciekawy dalszego ciągu opowieści.

Także to echo dziecięcej lektury powinno widnieć w twoim wykazie przerwanych książek. Lecz jaki jest tytuł tej opowieści?

– Nawet jeśli miała jakiś tytuł, to też go nie pamiętam. Niech pan sam coś wymyśli.

Słowa, na których opowieść się urywa, wydają ci się dobrze oddawać ducha Księgi tysiąca i jednej nocy Wpisujesz zatem Pyta, ciekawy dalszego ciągu opowieści na listę tytułów, które daremnie zamówiłeś w bibliotece.

– Czy może mi pan to pokazać? – pyta szósty czytelnik, bierze do ręki wykaz tytułów, zdejmuje okulary krótkowidza, wkłada je do futerału, otwiera inny futerał, zakłada okulary dalekowidza i czyta na głos:

„Jeśli zimową nocą podróżny, poza osadą Malbork, wychylając się nad brzegiem urwiska, nie lękając się wichury ani zawrotu głowy, patrząc w dół, gdzie zagęszczają się cienie, w sieci zbiegających się linii, w sieci przecinających się linii, na dywan z liści w poświacie księżyca, wokół pustego grobu… – jakaż historia tam w tle czeka na zakończenie? – pyta, ciekawy dalszego ciągu opowieści.”

Przesuwa okulary na czoło. – Tak, powieść, która tak się zaczyna – mówi – mógłbym przysiąc, że już ją czytałem… Pan ma tylko początek i chciałby pan znaleźć dalszy ciąg, nieprawda? Kłopot w tym, że kiedyś wszystkie opowieści zaczynały się tak samo. Ktoś przechodził pustą drogą i dostrzegał coś, co przykuwało jego uwagę, co zdawało się skrywać jakąś tajemnicę lub zawierać przestrogę. Wówczas on pytał o wyjaśnienie i opowiadano mu długą historię…