Алесь Пашкевіч - Сімъ побѣдиши

— Гасудар, Вашая Вялікасць!.. Падкоп атрымаўся. Сцяна ўпала… Перадавы полк і полк Правай рукі ўварваліся ў горад!

У царскіх вачах успыхнула радасць.

— «И бе едино стадо и един пастырь», — прашаптаў ён і зноў аддаўся малітве.

— Гасудар, час ехаць… Твае людзі і твой полк чакаюць цябе.

— Няма сілы мацней, чым слова нябеснае, — адказаў Іван, марудна наблізіўся да алтара і прачытаў малітву Гасподнюю. Усе, акрамя Мацея і некалькіх святароў, выйшлі з цэркаўкі.

Праз паўгадзіны з’явіўся другі ганец:

— Наступ слабее. Татары не здаюцца… Ваяводы і войска клічуць цара!

Іван глыбока ўздыхнуў. У ягоных вачах зазіхцелі гарачыя слёзы:

— Хрыстос Усемагутны, яві нам заступніцтва сваё!

Але словы згубіліся ў гарматных выбухах і стрэлах пішчаляў…

Сонца ўжо вісела над Арскім лесам, але — нібыта ашаломленае пякельным дзействам пад сабой — вышэй узнімацца не спяшала. Марудзіў і цар. Ён прыклаўся да цудатворнага вобраза Сергія, выпіў святой вады, з’еў прасфіры, папрасіў у свайго паходнага духоўніка дабраславення, а ў святароў — даравання грахоў. Зноў памаліўся, і тады загадаў Мацею падаць каня.

Калі Царскі полк перайшоў мост праз Булак і падступіў да сцяны, над дзвюма вежамі ўжо ўзнімаліся маскоўскія сцягі. Бой ішоў у горадзе, у вузкіх вулках, цесных ад наваленых трупаў. Пасля апоўдня бітва пачала затухаць. Некалькі сотняў крымчакоў, пасланых на падтрымку казанцаў, змаглі на конях вырвацца да валу, перайшлі праз брод Казанку, знішчылі тылы палка Правай рукі — і зніклі ў лясной гушчэчы.

А Казань перайшла да царскіх дружынаў. Апошняй захапілі мячэць — і забілі ўсіх іярэяў. Не пакаралі толькі жанчын і дзяцей — збіралі ў палон.

Расчырванелы Андруша Адашаў, скінуўшы шлем і завязаўшы змакрэлыя рудыя пасмы стужкай, прынёс Івану высокі крыж — і цар усталяваў яго на тым месцы, дзе яшчэ нядаўна лунаў сцяг казанскага хана.

— Быць тут царкве Хрыстовай! — бадзёра ўзносячы свой погляд у вечаровае неба, сказаў Іван і запрасіў усіх да малітвы за жывых і загінулых, пасля якой дапамагалі параненым, выстаўлялі варту і рыхтаваліся да агульнай царскай трапезы.

Прызначыўшы ў горадзе свайго намесніка, ужо назаўтра Іван вырашыў вяртацца ў Маскву. За ім выпраўлялася і войска — акрамя Старажавога палка, які заставаўся на зімоўку.

— А хто той дыякан, пад словы якога ўзрываліся сцены? Высокі такі, русы, з драўляным крыжам? — пацікавіўся нечакана перад сном Іван. Мацей шморгнуў носам і прабасіў:

— Дазволь выведаць, гасудар?

— Выведай-выведай… І запрасі яго назаўтра ў мой абоз — хачу дарогай з ім пагаварыць.

…Дыякана Іаана расшукалі толькі падчас дарогі, перад Уладзімірам, конна даставілі да чарговай стаянкі і прывялі ў царскі шацёр. Яго блакітныя шчырыя вочы пад чорнымі, як смоль, брывамі і доўгімі — як крыльцамі матылька — веямі хавалі неспакой. Абнечаканены і збянтэжаны, ён перахрысціўся:

— Гасудар пажадаў бачыць мяне, грэшнага…

Цар прыціснуў даланёй танклявую бародку, схіліў набок галаву і працяў госця цяжкім поглядам. Затым усміхнуўся і запрасіў дыякана прысесці.

— Хто ты і адкуль, і колькі гадоў маеш?

— Іаáн Фéдаравіч, дыякан крамлёўскай Мікольска-Гостунскай царквы.

— У якой старадаўні абраз святога Міколы?

— Так.

— Жанаты?

— Жанаты, гасудар. Двое сыноў-пагодкаў растуць… А сам уроджаны трыццаць тры гады таму ў Літве. Вучыўся ў Італіі багаслоўю і друкарскай справе…

— А як у Маскву патрапіў?

— Князь Глінскі Міхаіл Юр’евіч, царства яму нябеснае, — жоўтавалосы дыякан зноў перахрысціўся, — з ліста ад свайго падуанскага сябра Касцільдзі дачуўся пра мяне, земляка, і ў Маскву запрасіў.

— Хм… — цар задумаўся. — Добрым чалавекам Глінскі быў. Бачыўся я з ім, пра Сабор агульны гаварылі, а два дні да яго не дажыў… — І перакінуўся на іншае: — Дык, кажаш, друкарству вучыўся. А навошта?

Суразмоўца пракаўтнуў даўкі камяк, і голас ягоны загучаў мацней:

— Веру, гасудар, што ў друкарскай кнізе вялікая сіла тоіцца. Сіла, якая зменіць да лепшага наш грэшны свет…

— Да лепшага?

— Так, бо зможа да многага люду паспалітага дайсці. І Хрыстовую навуку, і запаветы светлыя пашырыць.

— Думаеш, як і Глінскі з Максімам Грэкам, што тых кніг на землях маіх недастаткова?

— Слова Божага, гасудар, ніколі многа не бывае, — мякка, каб не разгневаць, адказаў дыякан Іаан.

— Мацей! — паклікаў цар свайго пасцельніка і ахоўніка. — Клікні да мяне Віскаватага! — а затым яшчэ раз уважліва зірнуў на дыякана і зноў спытаў: