Віктар Марціновіч - Сцюдзёны вырай

(Надрукавана ў часопісе беларускай культуры «Ахрэм» (ACHREM) № 5 за травень).

(Спроба апраўдання. Янка Пільняк)

У красавіку гэтага года я сустрэўся ў Вільні з чалавекам, які назваў сябе Джон Вілаў ды перадаў мне тэкст, які набыў шырокую вядомасць пасля публікацыі ў травеньскім «Ахрэме». Шэраг інтэлектуалаў на чале са мной успрынялі дадзенае літаратурнае практыкаванне як з’яўленне першага вартаснага беларускамоўнага рамана, бо сітуацыя цяпер у нацыянальнай літаратуры такая, што кожны чакае выспявання беларускай «Вайны і міра» ці хаця б беларускай «Ганны Карэнінай». У любым новым творы, які з’яўляецца на мове, усе спяшаюцца пабачыць не менш за «Вайну і мір», нават калі твор мае трыста старонак ды сюжэт, ад якога чалавеку адукаванаму робіцца крыху няёмка.

Мы вылучылі «Сцюдзёны вырай» на галоўную літаратурную ўзнагароду незалежнай Беларусі «Гліняны чэлес», назва якой сімвалізуе нашыя бясконцыя спадзяванні на ўрадлівасць беларускай культуры, якая павінна ў рэшце рэшт нарадзіць нешта вялікае — інакш мова проста дасць дуба. Тым больш прыемна, што гэты цуд прыгожай славеснасці стварыў амерыканец, які авалодаў беларускай мовай — казалі тыя, каму баліць за лёс нацыянальнай літаратуры. Людзі, датычныя да выхаду «Вырая», на гэты конт, заўважце, маўчалі. Іншыя казалі пра тое, што гэта наш беларускі Форэст Гамп, бо, як і ў выпадку з Форэстам Гампам, герой з’яўляецца небаракам, увасабляе такія нацыянальныя недахопы, як хранічая адсутнасць фарту, а таксама цягам усяго рамана ганяецца за каханай, якая не надта ім і захапляецца.

Вы ведаеце далейшы лёс «Вырая», ведаеце, што «чэлес» яму прысудзілі ўжо ў канцы траўня, Вілаў на цырымоніі не з’явіўся, з-за чаго Сеціва абышлі мае фоты з гліняным фаласам, трыумфальна ўскінутым над галавой, якія некаму падаюцца надта вясёлымі (зайздроснікі распачалі кампанію цкавання «У Янкі Пільняка стаіць вышэй за галаву», як смешна). Выдатна ведаеце вы і тыя падзеі, якія адбыліся праз два тыдні пасля цырымоніі: Насту ўзялі ў Вільні, у той самай кавярні CanCan, у якую яна паслухмяна з’явілася ў аўторак, бо ўрэшце прачытала тэкст. Цяпер яе месцазнаходжанне невядома, але зразумела, што яна недзе ў Беларусі, у тых месцах, адкуль даволі складана паведамляць аб уласным месцазнаходжанні. Дагэтуль невядома, якім чынам яе здолелі даставіць праз мяжу ў краіну, МЗС, МУС ды дзяржаўная бяспека Літвы ад каментароў на гэты конт адмаўляюцца, але ж ананімныя крыніцы прызнаюць, што гісторыя са «Сцюдзёным выраем» — самая эфектыўная спецаперацыя за ўвесь час існавання беларускіх спецыяльных службаў.

Джон Вілаў, тэкст якога здолеў зрабіць тое, што не зрабіў рэспубліканскі вышук, запыт у Інтэрпол ды сетка шпегаў па ўсёй Еўропе, знік з кватэры і хутчэй за ўсё з’ехаў у ЗША. Тыя, каго ўзрушыла яго гісторыя, лічаць, што Джону проста няёмка за тое, што ён спрычыніўся да арышту каханай, але ж гэта рамантычнае трызненне. Тутака я растлумачу вам, чаму гэта не так і што за чалавек насамрэч гэты Джон.

Я бачыў яго толькі аднойчы ў віленскай кнігакавярні. Тут адразу паўстае пытанне, якое я пакіну без адказу: ці сапраўды той «Джон Вілаў», з якім я хлябтаў капучына ды разважаў пра літаратуру ў Вільні, быў чалавекам, якога бачыла ў Стамбуле Наста? Гэтая гісторыя складаецца ў вас на вачах з трох частак: месцам дзеяння першай з’яўлялася Турэччына, местам дзеяння другой — Літва, трэцяя будзе цалкам адбывацца ў Беларусі. І вельмі можа так стацца, што турэцкі Вілаў, з якім сустракалася Наста, ды літоўскі Вілаў, з якім сустракаўся я і прадстаўнікі дыяспары, Вілаў, што складаў (ці толькі перадаваў ужо складзеную) гісторыю іх з Настай «кахання» ў Турэччыне — гэта зусім розныя людзі. Адзіная, хто мог бы параўнаць ягоныя рысы ды прыйсці да нейкай высновы, Наста, цяпер ізаляваная і будзе ізаляваная яшчэ вельмі-вельмі доўга.

Людзі скептычныя не дадуць мне веры, бо скажуць, што ў мяне ёсць асабісты зуб на Вілаў: з-за паршыўца я пазбавіўся працы ў «Ахрэме», бо яго галоўны рэдактар, Ванік Дастаеўскі, занадта сур’ёзна паставіўся да абвінавачанняў у тым, што выданне спрычынілася да арышту Насты. Але ж у стасунках з Вілаў — нічога асабістага. Я заклікаю ўспрымаць гэты тэкст як працу над памылкамі, спробу падкрэсліць чырвовным усе тыя «у» замест «ў», якія я прамаргаў у першы раз. Калі б я быў больш пільным, трохі больш пільным…