Кастусь Акула - Беларусы, вас чакае Зямля

Часовая адукацыя, часовая пасьветка, часовая праца. Не знайшлi навет часу расказаць, — што асаблiва важна вайною, — як гэтыя юнакi мелi ўжыцца ў мясцовае асяродзьдзе. I Дуня ня ўжылася. Нельга сказаць, каб не старалася. У гаспадынi, дзе кватэравала, была дачка Антанiна. Гадоў каля дваццацi пяцi, сьцiплая цiхоня, у сябе замкнутая, такая, што й на вясковым iгрышчы ў ценi трымаецца, дзесьцi ў кут зашываецца, якую да танцаў намаганьнем за руку цягнуць трэба.

I пайшла зь ёй Дуня аднойчы, перад каляднымi запустамi, на вясковую вечарыну. Моладзь для Дунi незнаёмая. Спасьцярогшы маладзенькую, прыгожую «жабоцку вучыцельку», дзяцюкi ня ведалi як да яе падыйсьцi. Нарэшце адважыўся здаравяка Яўхiм. Дзяўчына пасьля даведалася, што зь нямецкага палону ўцёк, а пасьля бальшавiцкiя банды яго паглынулi.

— Хадзi, панi, на покуць, — сказаў дзяцюк загадным голасам i, не чакаючы Дунiнай згоды, узяў яе за руку ды пасадзiў амаль побач з кучаравага, сярэднiх гадоў, дзядзькi, што пiлiкаў на трохрадцы. Неўзабаве стаяў Яўхiм перад Дуняй, якая намагалася ажывiць пасаджаную побач Антанiну, што зусiм нiякавата чулася напокуцi.

— Хадзi, вучыцелька, танцаваць.

Пасьля такога запрашэньня, пакуль Дуня наважылася як на яго рэагаваць, здаравяка Яўхiм лiтаральна падняў яе на ногi. Iгрышча ня розьнiлася ад падобных у хаце Кмiтавага Тодара ў Лiтоўцах, адно твары навокал iншыя былi. Дуня ня ведала, як захоўвацца мiж гэтых людзей, што пачалi зь ёй адразу на «ты».

Палажэньне «жабы», як яе дзябёлая Ганна ахрысьцiла, было няпростае. У Беларусi настаўнiкi былi некалi паважанымi аўтарытэтамi, хаця й гаварылi мовай акупанта, палянiзавалi цi русыфiкавалi народ. Навет з дозай казённага яду, настаўнiк усё-ж вёў дзетак «у людзi», недзе ў сьвет лепшага жыцьця. I калi ведамае «бацька бяз школы араў i ты будзеш араць» яшчэ ня выкаранiлася, дык спадзявалiся, што школа можа адчынiць дзьверы ў лепшы сьвет, дзе для пражыцьця не абавязкова араць. Настаўнiк быў мясцовым аўтарытэтам, што не абавязкова за пару яек цi якую скварку мог параiць людзям як далезьцi ў шырэйшы, мудрэйшы й лепшы сьвет ды па якiх ступеньках пачынаць. Настаўнiк меў нейкi арэол мудрасьцi, навет улады. Дзiва няма, што так званыя вясковыя iнтэлiгэнты, часта духовыя дзiкуны з вонкавай палiтурай, — «культурныя людзi», гарнулiся да настаўнiка, намагалiся трымаць зь iм кантакт, ацiрацца каля «культурнага чалавека».

Некалi ўстаноўленыя нормы жыцьця крушылiся ў паядынку двух тытанаў. А на тых лапiклах краiны, дзе таптуны тымчасам яшчэ не тапталiся, старалася прыжыцца i ўкаранiцца адвечнае мясцовае. Сейбiтамi яго сталiся юнакi й юначкi з часта хаатычнымi запасамi практыкi й ведаў, нясьмелыя, мо спалоханыя. Асаблiвай была сытуацыя на ўзьлесьсях, недалёка логавiшчаў бандаў, што перш, чым схапiцца ўдужкi iз сваякамi па iдэялёгii, тапталi й вынiшчалi ўсялякiя парасткi мясцовага, што iмкнулася аднавiць роднае й дарагое. Пастаўленыя капрызам лёсу ў такое цяжкое становiшча, маладыя настаўнiкi часта йшлi вобмацкам, амаль без падтрымкi й заплечча. Перапалоханыя нагласьцю бандытаў, што служылi Молаху зь «вялiкай зямлi», яны часта зрывалiся зь ненагрэтых яшчэ гнёздаў.

Здаралася, што начамi Дуня доўга сьлязьмi мачыла падушку. Гарту для вытрываньня мела даволi, але куды лягчэй было-б, калi-б побач яе быў мiленькi Янучок. Дзе ён, любы, злаценькi, чаму ня йдзе побач яе на ўзьмежжы, ня дэклямуе насычанай каханьнем паэзii? Чаму, замiж яго, нейкая порхаўка, п'янiца, свайго роду Квазiмодо? I яшчэ збоку, за кiлямэтры чатыры адлегласьцi, быў «рыцына», Аблiзаная Авечка, што цi раз, пасьвiстываючы, на сваiм ровары-самакаце (дзе ён такi навюсенькi дастаў?) да яе заглядаў. Заходзiў у хату, быццам яго хто прасiў, а Кацярыне, Дунiнай гаспадынi, прадставiўся як Дунiн дзяцюк. Прагнала яго раз, за тыдзень прыехаў зноў. Ты яго выганiш празь дзьверы, ён улезе праз вакно, а калi-б i вокны пазачыняць, дык цi ня ўлез-бы, як той Дзед Мароз, праз комiн.

Можа-б i трывала далей Макатунiшка, калi-б не падзея ў Малiнаўцы, што ляжала зусiм побач калiшняй польска-бальшавiцкай мяжы. Школу, што абслугоўвала тры вёскi, там кагадзе нейкiя «гэройскiя» перадавiкi зь «вялiкай айчыннай» з дымам пусьцiлi. Настаўнiкам, — аднаго зь iх Дуня ведала, — удалося выратавацца. Камень быў кiнуты, кругi ўсё шырэй расплывалiся па вадзе. Вялiкi лiк школаў Докшыцкага раёну стаяў пад пагрозай лiквiдацыi.

Выпрасiўшы ў солтыса фурманку, не паведамiўшы навет Капышынскага, Дуня спакавала ўсё сваё дабро ў адну валiзу i ў сьнежаньскi дзень пакiнула Бярозаўку ды загадала адвезьцi сябе ў школьную раённую ўправу ў Докшыцах. Iнспэктар Воран, сухi, высокi, чэрствы ў твары дзядзька, змораным зрокам зiрнуў на дзяўчыну з-за заваленага паперамi стала ў канцылярыi.