Георгій Валкавыцкі - У каменным крузе

І бландзіністая валькірыя, хоць бесцырымонна бавіла са мною час, не падарыла нават прыязнай усмешкі. А ўсё-такі я вывучаў яе з цікавасцю. Ведаў, скрытна гуляе з бельгійцам. Я то я, лепш за мяне спасціг тайну наглядчык палонніка, носьбіт нагруднага гакенкройца. Зрэшты, ён і злучыў няпоўнавартаснага самца з пародзістай самкай. І немка не апаганіла расы, і бельгіец застаўся жывы. Фокус!

Фокуснічаў і Мішэль. Толькі ў іншым плане. Не паспелі мы разабрацца толкам у фабрычным жыцці, яшчэ да прыезду палякаў, як запрасілі нас на нейкае нямецка-патрыятычнае прадстаўленне. Ці часам не з нагоды бітвы пад Курскам?

Сядзім у вялікай фабрычнай актавай зале як на турэцкім казанні. Пра што далдоняць прамоўцы, нічога не разумеем. Больш чым на іх, узіраемся на чырвоны штандар, які парадным крокам пранесла праз усю залу ганаровая варта. Цяпер ён разам з вартаўнікамі тарчыць за трыбунай.

Асацыяцыі, асацыяцыі...

Ажно скончылася моўная траскатня. Са скрытых недзе рэпрадуктараў грымнуў рытуальны роў:

— Deutschland! Deutschland!..21

Немцы схапіліся на ногі, выцягнуліся, ускінулі ўверх рукі і замерлі ў гітлераўскай позе. Ад нечаканага зруху жывых статуяў з адрэпетыраваным узмахам соцень рук, я разгубіўся. Не ведаю, што рабіць. Глянуў на Мішэля і жахнуўся: звар’яцеў сябар! Выпруціўся з выцягнутай уверх лапай. Зірк у другі бок: бельгійцы (Сідар з імі) сядзяць і не думаюць узнімацца, дэманструюць статус палоннікаў: плюем на ваш гімн. Французы ўстаюць, але не блазнуючы, з апушчанымі верхнімі канечнасцямі. Устаю і я, даючы Мішэлю кухталя ўбок: не блазнуй! Яшчэ мацней выструніўся. Артыст!

Хоць і беззаганна згуляў ён ролю пруса, яго, як і ўсіх нас, чужакоў, больш на свае спектаклі немцы не запрашалі. Затое далі яму, і нявед чаму мне, магчымасць праявіць сябе на іншай арэне. Загадалі нам пераапрануцца і ехаць у Tiergarten22, у найбольшую ў Кенігсбергу глядзельную залу. Паехалі з ахвотай. Накарпеліся над матрыцамі, адвядзем дух на нейкім відовішчы.

Мы ў заапарку. Велізарны будынак. Народ як у царкве, сціснуты, локаць у локаць. Стаем у апошні рад і штурхаем суседзяў.

— Хто вы?

— Беларусы.

— Усе?

— Усе.

— Навошта нас склікалі сюды?

Няўцямны поціск плячыма. Як нас тут многа! Стаім і чакаем Гадо. А на сцэну выходзяць двое. Адзін у вайсковым, другі ў цывільным. Вайсковец высоўваецца наперад, раскірачвае тэатральна ногі, бы выскачыў з нерэалізаванай яшчэ кінастужкі, і нешта шпрэхае да нас па-нямецку. Хваліць нас ці ганіць? З абрывістых гукаў ловім толькі: вайна — бальшавікі — беларусы. Гэта мы і без цябе ведаем. Затым выступае тып у цывільным. Захліпаецца па-беларуску. Куды мы трапілі! Нас клічуць на вайну з бальшавікамі! Бараніць Беларусь.

— Заслонім нашу Бацькаўшчыну сваімі маладымі грудзьмі! — прачульвае злыдзень.

А ў самога грудзі сухотніка. І пхнецца ў трыумфатары:

— У гэтай барацьбе, як сказаў фюрэр, пераможа праўда. А яна будзе пры нас...

Лухта сабачая. Як у вайсрутэнных далдонаўках тыпу „раніц” і „новых дарог”. Сам не верыш у сваю ману. І мы не героі з „Раніцы”, што з энтузіязмам выконваюць катаржную ролю. Хай яны і „сціскаюць працавітай рукой” нямецкую зброю. З імі аднаўляй „даўнія ваенныя традыцыі змагання з усходняй дзічынёй”. Нас не прачуліш. Курская дуга стукнула па вашых азадках. Адступаеце. Таму і ўхапіліся за вайсрутэнны чад.

Канцовы акт можна прадбачыць. Драпаем з падмінаванага фарысействам спектакля. Дальневосточная, смелее в бой!

Лагер разрастаўся, перасяліліся на Appelbaum Strasse ўсе французы, прыйшло папаўненне і з міжбуганёманскага абшару. Узніклі „беларуская” і „гродзенская” штубы. Гродзенскія месцічы зліліся з мазавецкай шляхтай і стварылі польскую штубу. Паколькі былі першымі, штубу назвалі „гродзенскай”.

Беларуская штуба больш каларытная. Хоць наша тройка заснавала яе, то па аўсляндэрскаму стажу, як і па ўзросце, старэйшымі за нас былі Вася Бобрыкаў і Кіпель, салдаты вераснёўскай кампаніі. Спярша яны адведалі шталаг, затым працавалі ў баўэраў, зараз сталі фабрычнымі рабочымі. Вася з пад Глыбокага, са старавераў. Па натуры і мове, з усіх нас — самы выяўлены беларус: спакой, развага, аўтарытэт. Кіпель з таго ж кірунку, таксама і па характары, толькі больш сціснуты ў сабе. Абодва — суддзі штубных спрэчак.

Цеснае звяно — хлопцы з пад Скідаля. А кожны з іх розны. Звеннявым Мікалай Байда. Як і ўсё звяно — упарты. Толькі ён мае рацыю. Непаседа, заўсёды ў гонках, усё нешта ўладжвае ў горадзе. Любіць песні. Буцвілоўскі запальчывы. Не церпіць пярэчанняў. Усіх толькі біў бы. Любімыя словы: „Як дам!” (Але нікому не „дае”). Звяно называе яго міліцыянерам. Магчыма, быў ім. Ходзіць па штубе, бы дубінку глытнуўшы, асабліва ў нядзелю, калі шыю спінае штыўным каўнерыкам. Тады „дае” абарочваючыся да суб’екта на вертыкальнай восі, цэлым целам. Булай таксама гарачка і хуткі да сваркі. Але ён часам здасць поле бою праціўніку, каб потым яго мацней прыціснуць. Тактык. Манкевіч ужо жанаты, хоць наш равеснік. У спрэчкі не ўступае, нікуды не ходзіць, нічым не цікавіцца, вольны час бавіць у ложку. Сакалоўскі ціхі і спакойны. Кулішоў весялун, любіць пасмяяцца з іншых, асабліва з Чарэпкі. Красачна расказвае пра свае кавалерскія подзвігі. Чарэпка — растрэсены заморак з неразлучным ангоравым шалікам на шыі. Да ўсіх уважлівы. Трымаецца прынцыпу „абы ціха”. Аб’ект кепікаў усёй штубы. Івец — чужак сярод сваіх. Бы прыблуда ў звяне. І наогул штуба для яго не існуе. Жыве сваім жыццём. Вельмі цяжка вывесці яго з раўнавагі.