Георгій Валкавыцкі - У каменным крузе

Толькі цяпер Фанфан выявіў тайну: стаім перад бардэлем. І ўся вуліца бардэльная. Шакіраваў. Наяўная рэзідэнцыя найстарэйшай гільдыі свету не адпавядала вобразу, які я вынес з літаратуры.

Старое места хавала многа таямніц. Замак, універсітэт, храмы, музеі, тэатр і гэдэ маглі мы даследаваць толькі звонку. Каб не французы, не паспыталі б і падвальнага жыцця. Праўда, выкрылі мы беларускі клуб, але з за недаразвітага патрыятызму і магільнай нуды, якая ў ім панавала, пасля двух наведанняў больш туды не заглядалі.

Цікавыя аб’екты знаходзіліся і на перыферыі горада. Самым прыцягальным была неафіцыйная харчэўня. Месцілася паблізу нашай фабрыкі ў старой каморцы. Тут мы падкормліваліся гарохавым супам. Але кармушку ўнюхала лагерная братва, усчаўся нязвыклы нямецкаму вуху гармідар, суседзі данеслі ў паліцыю — і тая адсекла нас ад таннага катла.

Калі ўжо выклікаў д’ябла, хай і ён скажа сваё слова. Як толькі прыехалі гродзенцы, усю нашу групу паклікалі ў камісарыят. І добра падношаны паліцмайстар прачытаў нам на прускай пальшчызне лекцыю недапушчальных паводзін. Пачаў з асноўнай запаведзі:

— Nemecka panenka ne perdolic!

Настаўленне ахоўніка расавай маралі гучала як недарэчны жарт. Тая казка, якую ён баяў, нам нават у грахоўных снах не з’яўлялася. А тут, аказваецца, ёсць такая спакуса. Сваё выказванне дасціпны служака падмацаваў лоўкім узмахам правай рукі ўкруг шыі, быццам накідваў і зашморгваў пятлю.

— Verstehen?16

Хто б не разумеў!

— І са сваімі на вачах немцаў не гуляць! — дадаў.

Прышаломленыя, апусціўшы насы, стаім і маўчым. І не чуем працягу лекцыі. Веды спасцігнем саматугам. Толькі Сідара вярэдзіла колкая думка.

— За падобныя ўчынкі нямецкіх ваякаў чамусьці не вешаюць, — разважаў ён употай. Успомніўся яму фаршут, які адвячоркам, наўпрост ягонага акна, шмуляў на ганку суседку.

— Адгульваў яе на маіх вачах! — скрыгаў зубамі Сідар.

Прыгадаў ён і забаўны вершык на нямецка-белавежскай гаворцы. Ананімны аўтар высмейваў гэты валапюк, ну і, вядома, нямецкіх пацяшыцелек:

Ich ja цябе ждала,

Warum du не прышоў?

Ich пашла nach Hause,

Бо з неба Wasser йшоў.17

— Wasser — не дождж, які згадвае гераіня вершыка, а вада. Дождж — Regen, — дзяліўся моўнымі ведамі Сідар, калі мы выйшлі з паліцыйнага ўчастка. Перад паліцэйскім, як і мы, маўчаў.

Як я ўжо сведчыў, па волі французаў стаў я Жоржам. Шык-мадэрн! Сёй-той клікаў мяне Жоржам і ў Белавежы — у злосці, або калі хацеў давесці, што я ўжо вырас з Жоржыка. Хай будзе Жорж! Імя спадабалася і славянам — насіў яго да канца. Немцы нас не перахрышчвалі, усіх аўсляндэраў18 аблашчвалі адным найменнем: Du!19

„Тыканне” гуляла выхаваўчую ролю, нагадвала: ты — ніхто, нуль, не чалавек, нават імя няма ў цябе. Калола, але прывучыліся. Цяжэй цярпелі грэблівасць немак. Гэтую загану адчуў я ўжо на другі дзень знаёмства з Кенігсбергам.

Была нядзеля. І мы з Мішам, зарадзіўшы страўнікі гарохавым аптымізмам, падаліся ў горад шукаць Schubert Strasse 1. Жыла і слугавала там Лёля, мая дваюрадная сястра. Нягледзячы на ўзнёслы настрой, спынялі толькі значаных літарай Р. Відаць, трапляліся прыезджыя, ніхто не ведаў, дзе гэта вуліца, дзе гэты дом. Абнюхаўшы паўгорада, нейкім сабачым чуццём урэшце дабрылі да мэты. Усцешаныя, узабраліся на гранітныя ўсходы асабняка і груканулі ў дзверы:

— Лёля, адчыняй!

Замест у Лёліны абдымкі, напароліся на раз’юшаную гаспадыню:

— Raus!20

І слова не дала вымавіць. Трэба яшчэ дзякаваць, абышлася з намі ласкава, не завяла ў паліцайпрэзідыум. А суседнічала з гэтай установай. Відаць, Лёліна фрау мела добрае сэрца.

Больш ніколі ў нямецкія дзверы мы не стукалі. У вачах кожнай немкі бачыў я зларадныя сполахі. Нават у зроку бландзіністай малодкі, што трымала працоўную вахту наўпрост маіх матрыц. Тут мог памыляцца. У той час падабаліся мне танклява-нізкарослыя брунеткі, і на арыйскую валькірыю з адпаведнымі пародзе габарытамі мог глядзець прадузята. Каб словам прамовіцца — і ў думку не прыходзіла. Дык валькірый і ў думках чапаць забаранялася. Ідэя звышчалавека адбіла ім глузды. Аднак, хацеў я гэтага ці не, сядзелі візаві, дык і вывучалі адно другога. У яе зрэнках, сярод належных мне халодных маланак, выяўляў я і звычайную жаночую цікавасць. У такія хвіліны здавалася мне, што яна адна з нас, такая ж як і мы, прымацаваная да варштата гайка.

Насцярожана-вывучаючы позірк меў і яе сусед, малады Рудзі. Аднойчы ён нават гасцяваў у нашай штубе. Жыў на суседняй вуліцы, каля паліцыйнага ўчастка, у якім служыў ягоны бацька і дзе атрымалі мы лекцыю добрых паводзін. Хто ведае, мо Рудзі быў сынам нашага настаўніка? Хлопец не скончыў васемнаццаці год, таму яшчэ не ваяваў — адзіны маладзён сярод фабрычных немцаў. Нічога тады дзіўнага, што цягнула яго да маладых. Але сяброўства не атрымалася. Пасля візіту ў лагеры Рудзі яшчэ больш насцярожыўся.