Янка Брыль - Ад сяўбы да жніва

Затым пачулася траскатня матацыкла. Ехаў аконам.

Ен паспяваў адразу ўсюды. Уладанні юнкера распасціраліся ва ўсе канцы далека ад двара. I кожнай групе батракоў ці палонных, што працавалі ў полі, па некалькі разоў на дзень чуваць быў матацыкл. Калі ж ён заціхаў, гэта азначала, што аконам глядзіць у бінокль, шукаючы ці проста гультаёў, ці сабатажнікаў. Хадзіў i ездзіў ён заўсёды з кульбай. Клыпач, якога Пшэрва ахрысціў Гуляйнагой.

Цяпер, спыніўшыся каля нас, Гуляйнага сігануў з матацыкла i ўзяў сваю кульбу за другі канец…

Гэтага было ўжо цераз край.

Я падскочыў да аконама якраз тады, калі ён замахну ўся. Не ведаю, як гэта атрымалася, — можа, таму, што ён ад нечаканасці сумеўся, — але выхапіць кульбу з ягоных рук я паспеў. Пасля нехта збіў мяне з ног, ззаду ўдарыўшы па галаве, відаць, прыкладам, i ўстаць самому мне не давялося…

Больш за ўсё балела, здаецца, тое, што два нашы сябры — Карповіч i маленькі, набожны Цыдзік — не кінуліся на дапамогу. Уявіў сабе нават ад злосці, а можа, i ўбачыў, што белабрысы Карповіч яшчэ ўсё разважае, ці варта ўмешвацца, a Цыдзік трасецца i шэпча нешта сваёй «вастрабрамскай»…

Пад вечар — «ліквідаваць паўстанне» — прыехаў обер-лейтэнант з трыма салдатамі.

Мяне i Пшэрву паставілі да сцяны. На вачах у сяброў. Скаваныя камандай «смірна», яны моўчкі глядзелі на нас — два шэрагі па дзевяць чалавек. Мы не бачылі ix: перад намі была толькі цагляная сцяна канюшні, а пад нагамі, на жвіры, — рэдкая, маленькая трава i таксама тут нярослыя лісты лапухоў. Апошнюю сувязь з роднай хатай — пацёрты блакнот з трыма фотаздымкамі (пісем яшчэ не было) — забраў з кішэні прыезджы салдат. Тры шэрыя, бязмоўныя істоты ў касках, насаджаных нізка на вочы, — яны стаялі за намі. «Нашы» кулі былі ўжо загнаны ў патроннікі.

Месяцаў пяць перад гэтым плютановы Пронь успамінаў у бараку, на сцёртай саломе, варшаўскі май дваццаць шостага года — крывавую барацьбу пілсудчыкаў з эндэкамі за ўладу. Каля сцен цытадэлі пілсудчыкі расстрэльвалі потым палонных «бунтароў», i Пронь, тады яфрэйтар, камандаваў аддзяленнем. Расказваў пра гэта «махорка» спакойна, i ў цемры голас яго быў агідны: «Чатыры кулі, проша вас, у адну патыліцу. А хлопцы ўсё маладыя, чубатыя. Як жарнем, дык валасы i закрылі ўвесь твар».

Цяпер другі фашыст — пружыністы, крыклівы обер-лейтэнант з чарапамі на шапцы i каўняры — дзейнічаў хутка, i часу на роздум было ў нас няшмат. Я ўспомніў толькі свае валасы, i чужая, халодная думка — дакуль жа хопіць ix? — гудзела ў галаве, як апошняя сувязь i з нізкім сонцам скрозь хмары, i з цэглай, што вось, залітая яго святлом, хвалюецца i ходзіць у вачах. Але па спіне мітусіліся мурашкі. Здаровы, дваццацідвухлетні арганізм хацеў кожным нервам убачыць апошні свой момант i кожным нервам баяўся яго надыходу.

I вось пачулася каманда…

Не, не нашым забойцам.

Гэта нашых сяброў павярнулі направа. Яны пайшлі. На развітанне шорстка тупаціць па жвіры ix стаптаны абутак.

Каманда зноў…

Грымнула. Вочы — на нейкі момант раней — закрыліся самі…

Ды што гэта? Няўжо i потым не сціхае шум у галаве? Няўжо i тады яшчэ можна расплюшчыць вочы?.. Я адкрываю ix, i праз імглу плыве, хвалюецца безліччу роўных чырвоных цаглінак усё тая ж сцяна…

Зноў каманда.

Мяне паварочваюць ад сцяны.

Побач са мной — зноў той самы хлапчук з валасамі i тварам у закарэлай крыві. Перад намі — тыя самыя каскі, вінтоўкі, шэры колер варожай вопраткі.

Яны крычаць. Нехга смяецца, i я пазнаю, што гэта — аконам. Доўгі, мярцвецкі твар яго пад кепкай скрыўлены ад смеху…

…Мяне i Стася вахман Кумбір гоніць па вузкім i няроўным бруку палявой дарогі.

Абапал зялёныя дрэвы прысадаў. За імі — поле. Шэры вечар вось-вось павінен змяніцца дажджлівай ноччу.

Дзесьці не спіць яшчэ нямецкі юрок. Ён такі самы нецярплівы, як i нашы — i на ўскраіне Стасевай Гдыні, i ў нашай вёсцы пад Наваградкам. Усё навокал ведае, што будзе дождж, што i трава нап'едца ўдосталь, i галаве пад закарэлай крывёй палягчэе, а ён, дзівак, усё цвірынькае — просіць піць.

Няхай шчабеча. Нам няможна размаўляць. Нават калі мы зірнём адзін на аднаго, вахману здаецца гэта небяспечным. Ён крычыць, пагражае, што будзе страляць, i ты глядзіш перад сабой i моўчкі, цяжка ідзеш…

Вахман наш думае, здаецца, так:

«Обер-лёйтнанту добра, — пастрашыў, сеў з салдатамі ў машыну i паехаў. Яфрэйтару Лерхе таксама добра: застаўся з камандай i сядзіць цяпер недзе пад дахам. А то мо зноў да Марты палез пад пярыну. А ты гані праклятых палякаў у горад, дзе лагер. Дарогі чатырнаццаць кіламетраў, а пройдзена менш палавіны. I колькі ні крычы на гэтых разбойнікаў, яны хутчэй не ідуць. А дождж неўзабаве пачнецца. Вялікі дождж, будзе доўга ісці, будзе цёмна, i ў цемры яны шмыгнуць з дарогі ў кусты…»