Мікалай Гогаль - Мёртвыя душы

«Канстанцін Фёдаравіч! Платон Міхайлавіч! Вось прыемна абавязалі прыездам! Дайце працерці вочы! А ўжо, дапраўды; думаў, што да мяне ніхто не заедзе. Кожны цураецца мяне, як чумы: думае, папрашу пазычыць. Ох, цяжка, цяжка, Канстанцін Фёдаравіч! Бачу — сам ва ўсім вінаваты. Што рабіць? Свіння-свіннёй пачаў жыць. Выбачце, паны, што прымаю вас так прыбраны: боты, як бачыце, з дзіркамі. Чым загадаеце частаваць?»

«Без цырымоніі. Мы да вас па справе. Вось вам пакупец, Павел Іванавіч Чычыкаў», сказаў Кастанжогла.

«Шчыра рады пазнаёміцца. Дайце сціснуць мне вашу руку»

Чычыкаў даў яму абедзве.

«Хацеў-бы вельмі, паважанейшы Павел Іванавіч, паказаць вам маёнтак, варты ўвагі... Ды што, паны, дазвольце запытаць: вы абедалі?»

«Абедалі, абедалі», сказаў Кастанжогла, хочучы адчапіцца. «Не будзем марудзіць і пойдзем зараз-жа».

«У такім выпадку, пойдзем». Хлабуеў узяў у рукі шапку. «Пойдзем аглядаць непарадкі і бязладнасць маю».

Госці надзелі на галовы шапкі, і ўсе пайшлі вуліцай вёскі.

З абодвух бакоў глядзелі сляпыя халупы, з малюсенькімі вокнамі, якія былі пазатыканы анучамі.

«Пойдзем аглядаць непарадкі і бязладнасць маю», казаў Хлабуеў. «Вядома, вы добра зрабілі, што паабедалі. Ці паверыце, Канстанцін Фёдаравіч, курыцы няма ў доме — да таго дажыўся!»

Ён уздыхнуў і, як быццам адчуваючы, што мала будзе спагады з боку Канстанціна Фёдаравіча, падхапіў пад руку Платонава і пайшоў з ім наперад, прыціскаючы моцна яго да сваіх грудзей. Кастанжогла і Чычыкаў засталіся ззаду і, узяўшыся пад рукі, ішлі за імі следам паводдаль.

«Цяжка, Платон Міхайлавіч, цяжка!» казаў Хлабуеў Платонаву. «Не можаце ўявіць, як цяжка! Безграшоўе, бясхлебіца, басаножжа — гэта-ж для вас словы чужаземнай мовы. Трынтрава гэта было-б усё, калі-б быў малады і адзін. Але калі ўсе гэтыя нягоды пачнуць цябе ламаць пад старасць, а пад бокам жонка, пяцёра дзяцей, — засумуецца, мімаволі засумуецца...»

«Што-ж, вы, значыць, возьмеце якую-небудзь пасаду».

«Я-ж губернскі сакратар. Якую-ж мне могуць даць пасаду? Пасаду мне могуць даць нязначную. Як мне ўзяць пенсію — пяцьсот? А ў мяне-ж жонка, пяцёра дзяцей».

«Ідзіце ўпраўляючым».

«Ды хто-ж мне даверыць маёнтак? Я пратраціў свой».

«Ну, але калі голад і смерць пагражаюць, трэба-ж рабіць якія-небудзь захады. Я спытаю, ці не здолее брат мой праз каго-небудзь у горадзе выстарацца якую-небудзь пасаду».

«Не, Платон Міхайлавіч», сказаў Хлабуеў, уздыхнуўшы і сціснуўшы моцна яго руку. «Нікуды я цяпер не варты; адрузнуў раней сваёй старасці, і сярэдзіна баліць ад ранейшых грахоў, і рэўматызм у плячы. Куды мне! Што! падрываць казну? I без таго цяпер завялося многа служачых дзеля прыбытковай пасады. Барані бог, каб праз маю пенсію, павялічыліся падаткі на беднае саслоўе!»

«Вось плады распусных паводзін!» падумаў Платонаў. «Гэта горш за маю спячку».

А тым часам, як яны так гутарылі паміж сабой, Кастанжогла, ідучы з Чычыкавым ззаду іх, абураўся.

«Вось глядзіце», сказаў Кастанжогла, паказваючы пальцам: «давёў мужыка да такой беднасці! Ні калёсаў-жа, ні каня. Здарылася пошасць — ужо тут няма чаго глядзець на сваё дабро: тут усё сваё прадай ды забяспеч мужыка жывёлай, каб ён не быў і аднаго дня без сродкаў для працы. А цяпер-жа і гадамі не паправіш. I мужык ужо разгультаіўся, загуляў, зрабіўся п’яніцам. Ды гэтым толькі, што адзін год даў яму быць без працы, ты ўжо яго разбэсціў навекі: прывык ужо да лахманоў і валацужніцтва... А зямля-ж якая? разгледзьце зямлю!» гаварыў ён, паказваючы на лугі, якія хутка паказаліся за хатамі. «Усё поймы! Ды я ўзгадую лён, ды тысяч на пяць аднаго лёну прадам, рэпай засею, на рэпе выручу тысячы чатыры. А вунь глядзіце — па схіле гары жыта ўзнялося: тое ўзышло, што з каласоў высыпалася. Ён жыта не сеяў — я гэта ведаю. А вунь яры... ды тут я загадую такія лясы, што крумкач не даляціць да верхавіны. I такі скарб-зямлю пакінуць! Ну, ужо калі не было чым араць, дык капай рыдлёўкай пад які-небудзь гарод — гародам-бы ўзяў. Сам вазьмі ў руку рыдлёўку, жонку, дзяцей, дворню прымусь; памры....., на працы! Памрэш прынамсі, выконваючы абавязак, а не так — абжоршыся свіннёй за абедам!» Сказаўшы гэта, плюнуў Кастанжогла, і зласлівы настрой ахінуў змрочным воблакам яго чало.

Калі падыйшлі яны бліжэй і сталі над стромай, паросшай чылізнікам [ 106 106 Акацыя. ], і ў далечыні бліснуў закрут ракі і цёмнае адгор’е, і ў перспектыве бліжэй паказалася частка схаванага ў гаях дома генерала Бетрышчэва, а за ім паросшая лесам кучаравая гара, што запыльвала сіняватым пылам наваколле, па якой раптам здагадаўся Чычыкаў, што гэта павінна быць Тенцетнікава, — [ён сказаў]: «Тут калі засадзіць лясы, — дык вясковы краявід можа перавысіць красой...»