Гэнрых Сенкевіч - Бартэк пераможнік

Тымчасам цягнік гудзеў і ляцеў у даль. На кожнай станцыі да цягніка прычаплялі новыя вагоны й лёкомотывы; на кожнай станцыі—гарматы, коні, стрэльбы з насаджанымі штыхамі пехацінцаў і значкі уланаў. Надходзіў ясны, ціхі вечар. На небе зазьзяла вячэрняя зарніца, асьвятляючы чырвоным сьвятлом маленькія лёгкія воблачкі. Цягнік, нарэшце, перастаў на станцыях забіраць людзей і, ўвесь трасучыся, ляцеў наперад у кірунку тае чырвонае, падобнае да мора крыві, паласы. З адчыненага вагона, ў якім сядзеў Бартэк разам са сваімі пагнэмбінскімі суседзямі, відаць было вёскі, сёлы, мястэчкі, касьцельныя званьніцы, буслы, стаяўшыя на аднэй назе на сваіх гнёздах, асобныя хаткі, абкружаныя вішнёвымі садамі. Усё гэта мігцела ў вачох, аблітае чырвоным сьвятлом. Жаўнеры пачалі шаптаць паміж сабою і тым адважней, што унтэр-афіцэр, паклаўшы дарожны мяшок пад галаву, заснуў з фарфораваю люлькаю ў зубах. Войтэк Гвіздала, пагнэмбінскі селянін, сядзеўшы каля Бартэка, штурхануў яго лакцём.

— Слухай, Бартэк...

Бартэк нахіліў да яго свой твар, з задуманнымі, вырачанымі вачыма.

— Чаго глядзіш, быццам цялё, якое вядуць рэзаць, — вышаптаў Гвіздала. — хоць-жа, ты, небарака, сапраўды йдзеш на разаніну...

— Ой-ёй! — застагнаў Бартэк.

— Баішся? — спытаўся Гвіздала.

— Ды як-жа не баяцца...

Зарніца зрабілася яшчэ больш чырвонаю. Гвіздала, паказваючы на яе рукою, ціха сказаў:

— Бачыш гэтае сьвятло? Ці ведаеш, дурню, што гэта такое? Гэта кроў. Тут Польшча, значыцца, наш край, — разумееш? А вун там далёка, дзе гэтак зьзяе, гэта і ёсьць Францыя...

— А ці хутка мы туды даедзем?

— Хіба табе так пасьпешна? Кажуць, быццам, страшэнна далёка. Але ня турбуйся; французы самі пайдуць на нас.

Бартэк пачаў напружанна працаваць сваею пагнэмбінскаю галавою. Пасьля мінютнага маўчаньня, ён спытаўся:

— Войтэк?

— Чаго ты?

— А скажы, што гэта за народ — французы?

Тут вучонасьць Войтэка раптоўна ўбачыла перад сабою прорву, ў якую ёй лягчэй было ўляцець, чымся выляцець назад. Яму было вядома толькі, што французы — гэта французы. Ен чуў нешта пра іх ад старых людзей, якія казалі, што яны заўсёды ўсіх білі; нарэшце, ведаў, што гэта нейкія саўсім чужыя людзі, але як гэта вытлумачыць Бартэку, каб ён зразумеў, да якой ступені яны чужыя?

Бяручы гэта пад увагу, ён перш за ўсе паўтарыў пытаньне:

— Што гэта за народ?...

— Ну, але.

Войтэку былі вядомы тры народы: у сярэдзіне „палякі“, з аднаго боку „рускія", а з другога — „немцы“. Але немцаў былі розныя гатункі. Дзеля гэтага, хочучы выказацца больш ясна, як точна, ён сказаў:

— Што гэта за народ — французы? Ды як табе сказаць: мусі гэткія самыя немцы, толькі яшчэ горшыя...

— О, сьцервы! — заўважыў Бартэк.

Дасюль ён меў да французаў адно толькі пачуцьцё, а ласьне пачуцьцё нязвычайнага страху. А цяпер гэты жаўнер прускага ляндвэру выкладаў яму больш ясную патрыятычную непрыязьнь. Аднак жа. ён яшчэ ня ўсё зразумеў і дзеля гэтага ізноў спытаўся:

— Значыцца, немцы будуць ваяваць з немцамі?

Тут Войтэк, як другі Сократ, рашыў ісьці шляхам параўнаньняў і запярэчыў:

— А хіба твой Лысы з маім Бурым ня кусаюцца?

Бартэк расплюшчыў вочы і з мінюту глядзеў на свайго настаўніка.

— Гэта праўда... — заўважыў ён.

— Гэта-ж і аўстрыякі — немцы, — казаў далей Войтэк, — а хіба нашыя не біліся з імі ? Стары Сьвершч расказаваў, што як ён быў на тэй вайне, дык Штэйнмэц крычаў ім: „Наперад, хлопцы, на немцаў!" Толькі з французамі ня гэтак-то й лёгка!

— О, Божа!

— Французы ніколі ніводнае вайны не прагралі. Француз, як прыстане да цябе, дык ужо ня вывернешся, ня думай. Кожны іхні мужык у две ці ў тры разы большы за нашага, а бароды ў іх доўгія, як у жыдоў. Іншы чорны, як чорт! Гэткага, калі ўбачыш, дык ужо маліся Богу!

— Ну дык нашто-ж нам ісьці да іх? — з сумам пытаецца Бартэк.

Гэта філёзофская ўвага, быць можа, была ня так дурною, як яна здавалася Войтэку, які, відочна, пад уплывам урадовых натхненьняў, пасьпяшыў адказаць:

— Я таксама лічыў-бы за лепшае ня йсьці. Але-ж, калі не пайдзем мы, дык прыйдуць яны. Нічога не парадзіш. А ты чытаў, што было надрукована? Яны больш за ўсё злыя на нашых мужыкоў. Людзі кажуць, як быццам яны дзеля таго так ласуюць на тутэйшыя землі, што хацелі правозіць з Польскага Каралеўства контрабандным спосабам гарэлку, а тутэйшы ўрад не пазваляе — і праз гэта вайна. Цяпер разумееш?

— Чаму-ж не разумець, — сказаў Бартэк.

Войтэк казаў далей:

— Кажуць яшчэ, быццам яны страшэнна любяць бабаў.