Гэнрых Сенкевіч - Бартэк пераможнік

Адзін з палонных быў ужо немалады чалавек з вусамі, з сівізнаю і спакойным выразам на твары; другому было на выгляд гадоў дваццаць з лішкаю, яго белакурыя вусы былі яшчэ саўсім маленечкія, і ўвесь ён быў падобны хутчэй да паненкі, чымся да жаўнера.

— Вось і канец, — загаварыў малодшы, — куля ў лоб і канец.

Бартэк гэтак здрыгануўся, што стрэльба навет зазьвінела ў яго ў руцэ: юнак гаварыў папольску...

— Мне ўжо ўсё роўна, — спакойна адказаў Другі,—далібог усё роўна. Я ўжо гэтулькі вытры-ваў валачайства, што з мяне годзі...

У Бартэка сэрца стукала ўсё мацней і мацней...

— Слухай ты,—казаў далей стары,—ратунку няма. Калі баішся, дык думай аб чым-нібудзь іншым, або кладзіся спаць. Жыцьцё подлае!

— Мне маткі шкада,—глуха сказаў малодшы.

I відочна, хочучы заглушыць неспакой самога сябе, ён пачаў сьвістаць нейкую ноту. Цераз мінюту ён, аднак-жа, сьціх сьвістаць і выгукнуў з глыбокім жалем:

— Хай заб'е мяне пярун! То-ж я навет і не разьвітаўся з ёю!

— Дык ты, значыцца, ўцёк з дому?

— Але. Я думаў: паб‘юць немцаў, а тады пазнанскім паляком будзе лепей.

— I я так думаў. А цяпер...

Стары махнуў рукою і яшчэ нешта сказаў, але значна цішэй, так што словы яго заглушыў вецер. Ноч была халодная. Час ад часу йшоў дробны дождж, недалёка шумеў лес, чорны як цень, у коміне выў вецер. Лямпа, вісеўшая высока над вакном, асьвятляла мігаўшым сьвятлом хату, але стаяўшы тут-жа каля вакна Бартэк быў у цемнаце.

I, можа быць, і лепей, што палонныя ня бачылі яго твару. З мужыком рабілася нешта дзікае. Спачатку яго ахапіла зьдзіўленьне, і ён вырачаў вочы на палонных, стараючыся зразумець, што яны гавораць. Яны прыйшлі біць немцаў, каб пазнанскім паляком было лепей, а ён біў французаў, каб пазнанскім паляком было лепей. I вось заўтра гэтыя палонныя будуць расстрэляны. Што гэта такое? А ці не загаварыць з імі? Ці не сказаць ім, што ён іхні зямляк, з аднае айчыны, што яму шкада іх. Але што ён ім скажа? Хіба-ж ён іх выратуе? То-ж і яго расстраляюць. Ой, страшна. Што з ім робіцца? Яго схапляе гэткае моцнае пачуцьцё жалю да палонных, што ён ледзь стаіць на сваім пасту.

Нейкая страшэнная туга налятае на аго аднекуль здалёк, з Пагнэмбіна. Невядомы госьць у жаўнерскім сэрцы — шкадаваньне крычыць яму: „Бартэк! выратуй сваіх, то-ж гэта свае" і сэрца рвецца да дому, да Магды, у Пагнэмбін, і гэтак рвецца, як ніколі раней. Годзі яму гэтае Францыі, гэтае вайны і бітваў. Усё ясьней чуецца голас: „Бартэк, выратуй сваіх!" Ах, каб гэтая вайна пайшла наскрозь зямлі!

Цераз пабітае вакно недалёчка відаць лес. Ен шуміць, як пагнэмбінскія хвоі, і ў гэтым шуме таксама чуецца:

„Бартэк, выратуй сваіх!"

Што яму рабіць?

Уцячы з імі ў лес?.. Але ўсё, што толькі пруская дысцыпліна змагла прышчапіць яму, здрыгваецца ад аднае думкі пра гэта... Трэба адагнаць гэтую думку... У Імя Айца і Сына!.. Ен, жаўнер, зробіцца дэзэртырам? ніколі!

Тымчасам лес шуміць усё мацнёй і мацней і вецер сьвішча ўсё жаласьней.

Раптам стары палонны кажа:

— Гэты вецер, як у нас увосень...

— Дай мне спакой!... — здушаным голасам адказвае юнак.

Аднак, пасьля мінютнага маўчаньня, ён некалькі разоў паўтарае:

— У нас, у нас, у нас. О, Божа!

Глыбокі ўздых зьліваецца са сьвістам ветру, і зноў палонныя сьціхаюць...

Бартэк дрыжыць, як у трасцы...

Горш за ўсё, калі чалавек не здае сабе справы з таго, што з ім. Бартэк нічога ня ўкраў, а тымчасам яму здаецца, як быццам што-нібудзь украў і як быццам баіцца, што яго зловяць. Нішто яму не пагражае, і ўсё-ж такі ён нечага баіцца. Ногі ў яго дрыжаць, стрэльба здаецца страшэнна цяжкаю, і нешта яго душыць, быццам сьлёзы. Яму шкада Магды, але і гэтага маладога палоннага гэтак шкада, што ён ня можа ўправіцца з сабою.

Часамі Бартэку здаецца, што ён сьпіць. Тымчасам вецер мацнее, і ў шуме яго ўсё часьцей чуюцца дзіўныя галасы.

Раптам у Бартэка пад каскаю ўсталі валасы... Яму здаецца, нібыто, недзе там у глыбіні цёмнага бору, нехта стогне і паўтарае: у нас, у нас!

Бартэк здрыгвае і, каб апрытомнець стукае ложаю аб падлогу.

Ен прытамнее... Аглядаецца. Палонныя ляжаць у кутку, лямпа мігаціць, вецер вые, усё ў парадку.

Сьвятло цяпер шчодра падае на твар маладога палоннага. Сапраўды, гэта твар дзіцяці або дзеўчыны. Вочы яго заплюшчаны, галава спачывае на саломе, і ўжо цяпер ён здаецца няжывым.

Ніколі ў жыцьці Бартэк ня чуў гэткага нязвычайнага жалю. Да горла яму падходзяць сьлёзы.

Тымчасам старэйшы паварочваецца на бок і кажа:

— Дабранач, Уладыславе...