Штэфан Цвайг - Дваццаць чатыры гадзіны з жыцця жанчыны

Я ўжо казала, што хачу расказаць толькі пра адзін дзень майго жыцця, - усё астатняе здаецца мне цяпер нязначным і, мусіць, будзе нудна другім. Пра тое, як я жыла да сарака двух гадоў, можна расказаць хутка - яно не выходзіць за межы звычайнага. Мае бацькі былі багатыя лендлорды, нам належалі вялікія фабрыкі і маёнткі ў Шатландыі, і, як усе тамашнія старыя дваранскія сем'і, мы большую частку года праводзілі ў сваіх маёнтках, а зімні сезон - у Лондане. У васемнаццаць гадоў я пазнаёмілася з будучым мужам, малодшым сынам у радавітым сямействе Р., які дзесяць гадоў праслужыў афіцэрам у Індыі. Неўзабаве мы павянчаліся і павялі бесклапотнае жыццё людзей нашага асяроддзя: тры месяцы ў Лондане, тры месяцы ў маёнтках, астатні час - у падарожжах з прыпынкамі ў гатэлях Італіі, Гішпаніі і Францыі. Ніякая хмарка не азмрочвала нашага сямейнага жыцця. Абодва мае сыны даўно ўжо дарослыя людзі. Калі мне было сорак гадоў, муж раптоўна памёр. Ён нажыў у тропіках хваробу печані, ад якой я страціла яго за два жахлівыя тыдні. Старэйшы сын ужо служыў тады, малодшы быў у каледжы, і вось за адну ноч я адразу асірацела, і гэтая адзінота пасля гэтулькіх гадоў жыцця разам з блізкім чалавекам была для мяне нясцерпна пакутлівай. Заставацца яшчэ хоць дзень у апусцелым доме, дзе ўсё напамінала аб нядаўняй смерці каханага мужа, было мне не пад сілу, і я вырашыла правесці бліжэйшыя гады, пакуль сыны нежанатыя, у падарожжах.

З гэтага моманту жыццё зрабілася мне бяссэнсавым і непатрэбным. Муж, з якім дваццаць тры гады я дзялілася ўсімі сваімі думкамі і пачуццямі, памёр, дзеці не адчувалі патрэбы ўва мне. Я баялася азмрочыць іх маладосць сваім смуткам і журбою. У мяне не было ні надзей, ні імкненняў. Я паехала спачатку ў Парыж, хадзіла там з нуды па крамах і музеях, але горад і рэчы нічога не гаварылі мне, людзей я пазбягала, - я была ў жалобе і не выносіла іх пачціва-спачувальных позіркаў. Я не магла б расказаць, як прайшлі гэтыя месяцы бязмэтных бадзянняў; я як бы атупела і аслепла, я помню толькі, што ў мяне ўвесь час было жаданне памерці, але не было сілы паскорыць жаданы канец.

На другі год майго ўдаўства і на сорак другім годзе жыцця, не ведаючы, як змарнаваць час, і ратуючыся ад нязноснай адзіноты, я апынулася ў сакавіку ў Монтэ-Карла. Сказаць па праўдзе, я паехала туды ад нуды, мяне гнала пакутлівая душэўная пустата, якая, быццам млосць, падступала да сэрца і патрабавала хоць нязначных знешніх уражанняў. Чым мацней было маё душэўнае здранцвенне, тым больш цягнула мяне туды, дзе хутчэй круцілася кола жыцця; на тых, у каго няма сваіх перажыванняў, чужыя пачуцці ўздзейнічаюць гэтак жа ўзбуджальна, як тэатр або музыка.

Таму я нярэдка заглядвала ў казіно. Я адчувала задавальненне, калі бачыла радасць або расчараванне гульцоў; іх хваляванне, трывога хоць часткова разганялі маю страшэнную нуду. Да таго ж, не будучы легкадумным, мой муж усё-такі ахвотна наведваў ігральную залу, а я з нейкім неўсвядомленым піетэтам пераймала ўсе яго былыя прывычкі; вось там і пачаліся тыя дваццаць чатыры гадзіны, якія былі больш захапляючыя, чым любая гульня, і на доўгія гады азмрочылі маё жыццё.

У той дзень я абедала з герцагіняй М., маёй сваячкай; пасля вячэры я адчувала сябе яшчэ недастаткова стомленаю, каб легчы спаць, і пайшла ў казіно. Сама я не гуляла, а толькі блукала паміж сталамі, па-асабліваму назіраючы за людзьмі. Я гавару: па-асабліваму, бо гэтаму навучыў мяне нябожчык муж, калі аднаго разу, засумаваўшы, я паскардзілася, што мне надакучыла глядзець увесь час на адны і тыя твары зморшчаных старых жанчын, якія гадзінамі сядзяць тут, перш чым адважацца зрабіць стаўку, вопытных прафесіяналаў і сталых какотак - усю гэтую падазроную, разнашэрсную публіку, значна меней маляўнічую і рамантычную, чым у дрэнных раманах, дзе яна паказваецца як fleur d'elegance* і эўрапейская арыстакратыя.

* Верх элегантнасці (фр.).

Пры гэтым не трэба забываць, што дваццаць гадоў назад, калі тут блішчала сапраўднае золата, шамацелі банкноты, звінелі напалеандоры, стукалі пяціфранкавыя манеты, казіно мела куды болей прывабны выгляд, чым навамодны пампезны ігральны дом, дзе ў нашы дні пошлыя турысты вяла спускаюць свае абязлічаныя жэтоны. Зрэшты, і тады ўжо мяне мала цікавілі абыякавыя твары гульцоў, пакуль мой муж, які захапляўся хірамантыяй, не паказаў мне свой спосаб назіраць, і ён сапраўды аказаўся куды больш цікавым і захапляючым, чым проста сачыць за гульнёю: зусім не глядзець на твары, а толькі на чатырохвугольнік стала, дый то адно на рукі гульцоў, прыглядацца да іх паводзін. Не ведаю, ці даводзілася вам глядзець толькі на зялёны стол, пасярэдзіне якога, як п'яны, ад лічбы да лічбы мітусіцца шарык рулеткі, і на квадрацікі палёў, якія, нібы густымі ўсходамі, пакрываюцца паперкамі, залатымі і сярэбранымі манетамі, і бачыць, як круп'е адным узмахам лапаткі зграбае ўвесь ураджай або частку яго падсоўвае шчасліваму гульцу. З такога пункту гледжання адзінае жывое за зялёным сталом - гэта рукі, мноства рук, светлых, рухавых, насцярожаных рук, якія, нібы з нор, выглядаюць з рукавоў; кожная - як драпежнік, гатовы да скачка, кожная іншай формы і афарбоўкі: адны - голыя, другія - закілзаныя пярсцёнкамі і поўныя бразгатлівых ланцужкоў, некаторыя - касматыя, быццам дзікія звяры, другія - вільготныя і вёрткія, як вугры, але ўсе напружаныя і дрыготкія ад страшэннага нецярпення. Мне кожны раз міжволі прыходзіла ў галаву параўнанне з іпадромам, дзе на старце з цяжкасцю стрымліваюць разгарачаных коней, каб яны не рвануліся раней часу; яны гэтак жа дрыжаць, ірвуцца наперад, становяцца на дыбкі. Усё можна даведацца па гэтых руках, па тым, як яны чакаюць, як яны хапаюць, марудзяць: прагнага - па скурчаных пальцах, марнатраўца - па нядбайным жэсце, ашчаднага - па спакойных рухах кісці, роспачнага - па дрыготкіх пальцах; сотні характараў маланкава выдаюць сябе манерай браць у рукі грошы: камячаць іх, нервова перабіраюць ці, знясілена, стомлена расціснуўшы пальцы, пакідаюць на стале, прапускаючы гульню. Чалавек выдае сябе ў гульні - гэта прапісная ісціна, я ведаю; але яшчэ болей выдае яго рука. Бо ўсе ці амаль усе гульцы ўмеюць валодаць сваім тварам - над белым каўнерыкам відаць толькі халодная маска impassibilite*, яны разгладжваюць маршчыны вакол рота, сціскаюць зубы, вочы іх хаваюць трывогу; яны ўтаймоўваюць нервовыя пацепванні мускулаў на твары і надаюць яму прытворны выраз абыякавасці.