Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6

Сабый чакта Гайзулла Таҗылбанатларның ишегалдына да керергә курка иде. Бер тапкыр кызга ияреп кергәч, яшь абыстай кычыткан белән пешекләп чыгарган иде аны. Таҗылбанатны Гайзулла оҗмахтагы хур кызы итеп күрде. Матурлыгы күз камашырлык иде. Бай кызы урамга чыкканда, бөтен авыл халкы капка-читән аша сокланып, көнләшеп калыр иде. Киенә дә белә иде үзе: өстендә атлас күлмәк, зифа сынына сыланып торган камзул, муенында гәрәбә, кулларында зөбәрҗәт кашлы беләзек, бармакларында берсеннән-берсе матур кашлы энҗе-алтын йөзек…

Ә Гайзулла?

Атасы бик үк ярлылар рәтенә кермәсә дә, артык җитешле дә яшәмәде: яз җитүгә, әҗәткә керә иде, хуҗалыгы бер аттан узмады. Хәер, яшьләр арасында Гайзулланың абруе бар иде барын. Сабантуйлары җитсә, авыл саен көрәшкә йөри, Карамалы егетләренең төшенә дә кермәгән бүләкләр алып кайта торган иде. Әюпкә бирешсә дә, якын-тирә авылларда икенче урынны Гайзулла тота килде. Гәүдәгә ул юкарак, тимерче Әюп кебек төптән юан-таза түгел, ләкин көрәшә башласа, билен һичкемгә бирмәс иде. Буй-сын матур булгач, кигән киеме дә килешеп торыр иде. Авыл кызлары арасыннан аңа кияүгә чыгарга теләүчеләрне санасаң, бер олау булыр иде.

Гайзулла ярым йомык күзләре белән җиргә текәлгән дә уйга чумган. Кеше каргышыннан качсаң да, үз вөҗданыңнан качып булмый шул. Булган-күргән хәлләрне аңа кемгәдер сөйләп бирергә кирәк булачак, шулай итмәгәндә, үлеме дә үлем булмаячак. Тик кемгә? Аннары нигә? Илле ел белмәгәннәр икән, нигә хәзер белергә тиешләр соң әле? Әюпкә дә, Сабирасына да бер ул гына кул салмады ич! Ләкин аның кулыннан да бик күп кеше үтте шул. Бик күп. Әйтерсең язмыш аңа үзе корбан артыннан корбан китереп торды: теләсә-теләмәсә дә, Гайзулла кеше җанына кул салды. Нишләмәк кирәк, заманы шул иде: йә алар безне, йә без аларны. Әмма күпме кан койса да Гайзулла, барыбер алар өстен чыктылар. Ә бит Гайзулла башта бик дөрес башлаган иде. Авылның иң бай кешесе булган Рәхимулла бай кызына өйләнде. Әлбәттә, революция давылы авыл өстеннән җилләнеп узмаса, күрәсе түгел иде Гайзулла Рәхим бай кызын. Заманында ниндәен егетләр генә Таҗылбанатка башкода җибәрмәделәр. Бай якын да килмәде. Зурдан иде, күрәсең, өмете байның. Ә нигә? Кулында малы бар, үз авылы гына түгел, күрше-тирә авыллар да баш иеп, бил бөгеп киләләр. Нужа китерә иде. Әйе, нужа. Шул нужа Гайзулланың да якасыннан умырып тоткан иде. Әнә шуңа ул, бер балалы хатынын – Сабирасын ташлап, бай кызы Таҗылбанатка өйләнде, әйләндереп әйтсәк, йортка керде. Бай һавалы кеше иде, чынлап та бай иде. Май заводы салдырды, Ык суын будырып, немец осталарыннан ике катлы крупчатка тегермән куйдырды, җиде авылда җиде кибет тотты. Ул да аз тоелды байга, Мәкәрҗәнең үзендә менә дигән кибет ачты.

Авылда Совет власте урнашкач, Рәхим байның төлкенекедәй йомшак койрыгына бастылар. Мәкәрҗәдәге кибет тә, Ык суындагы тегермән дә, авыллардагы кибетләре дә, көтү-көтү мал-туары да очты, тик йорт-каралты тирәсенә җыйган малына гына әлегә тимәделәр. Әнә шул калган өлешне саклау өчен, байга Гайзулла кирәк булды.

Инде яшисен яшәгән Рәхим бай, соңгы ун елда өч хатынның башына җитеп, дүртенчесенә өйләнде. Әмма тегесе бер кибетчесе белән Урта Азия ягына чыгып шылганнан соң, бай яңадан өйләнмәде, малае һәм кызы белән торып калды. Балаларын тәрбияләгән, укыткан иде, әмма революциядән соң Хәсән улының генерал Колчакта хезмәт итүен ишеткәч, Рәхим бай, айнып киткәндәй, әйләнә-тирәсенә карады. Карады да таң калды: дәүләтен тартып алдылар, сусыз кабып йотардай сылу кызы саза калды – бай егетләрендә кызлар кайгысы калмаган, кайсы Себер, кайсы Урта Азиягә качты, кайсы Колчакка ияреп тайды. Ә ул, бай, ни эшләп ята? Рәхим байның эчендә өермәдәй нәфрәт уты дөрләде. Мал-мөлкәтен мир халкына таратучы Әюп кебекләрнең көпә-көндез бугазларына ябышасы килде. Элек аның алдында җидегә бөгелеп, сакаллары белән җир себереп йөргән адәмнәр баш иеп сәлам дә бирми башладылар. Тамаша, бөтен ярлы-ябага Совет яклы иде. Совет яклымы? Бәлкем, Рәхим яклы булганы да бардыр әле? Нигә ул гына, кул кушырып, алма пеш, авызыма төш, дип нидер көтеп ята? Хәрәкәт итәргә кирәк, хәрәкәттә – бәрәкәт, дигәннәр бабайлар.

Иң әүвәл ул кызын чакырып сөйләште. Исәбе авылда абруе булган, егет чакта кыяр-кыймас кына Таҗылбанат артыннан йөргән Гайзулланы кулга төшерү иде. Кызы ризалык белдергәч, Рәхим бай чынлап торып ниятен хәл итү турында хыяллана башлады. Ул ишеткән-белгән җирләргә улы Хәсәнне эзләргә атчабарлар җибәрде. Малны кызганмады, чөнки искене кайтару теләгеннән аң-зиһене тәмам чуалган иде.