Алесь Пашкевич - Рух

Перад Енскім мостам яны спыніліся і да вежы Эйфеля падышлі пешшу. Зафар, падтрымліваючы фетравы цыліндр рукой, уражана вывучаў жалезную аграмадзіну, а Ханым толькі ажыўлена міргнула некалькі разоў, усміхнулася і натхнёна спытала:

— А можна… туды? — і паказала рукой уверх.

— Так! — усміхнуўся і Адам. — Больш за тое, прапаную там і павячэраць. На другім паверсе — някепская рэстарацыя.

Якраз перад імі спыніўся ліфт усходняй апоры вежы. Прымацаваны да асобных рэек, ён узнімаўся па вуглавой траекторыі дзякуючы гідраўлічным помпам.

Сонца яшчэ вісела далёка над кварталамі. Знізу даляталі хрыплыя гудкі клаксонаў. Вецер шамацеў у перагародках вежы і складках адзежы.

Яны занялі асобны столік каля зашклёнай вітрыны, замовілі бараніну з печанымі яблыкамі, гарбату і безалкагольны пунш.

— А я думала, што найбольшыя вежы — гэта нафтавыя, на нашым Апшэроне… — прамовіла Ханым да брата, але зразумела, што яе пачулі ўсе — і пачырванела.

— Уражвае? — спытаў, каб перарваць паўзу, Адам і, не чакаючы адказу, дадаў: — Многім, насамрэч, яна не падабаецца. Тры сотні французскіх пісьменнікаў і мастакоў нават пратэставалі супраць гэтай пабудовы Эйфеля, назвалі яе гіганцкай фабрычнай дымавой трубой.

— Прабачце, — перапыніў яго Рудольф Дызель, — Адам быў адным з вядучых інжынераў на гэтай будоўлі.

— Ага?! — ужо здзівіўся Зафар.

— Ну так, — кіўнуў, як між іншым, Адам і закончыў: — А цяпер тут многія з тых пісьменнікаў і мастакоў любяць пасядзець. Апраўдваюцца, што гэта адзінае месца ў Парыжы, з якога не відно вежы…

За ўсю вячэру больш разгаварыць гасцей не ўдалося. Яны пакінулі шчодрыя чаявыя, якія Зафар назваў па-свойму — бакшыш. Калі ж даведаўся, што па-французску гэта называецца pourboire, даслоўна — «на выпіўку», грэбліва скрывіўся і трасянуў галавой.

З рэстарацыі зноў выйшлі на адкрытую тэрасу з драўлянай падлогай. Сонца ўжо апускалася на Сену і густа залаціла бульвар, куды і намерыліся вярнуцца наведнікі. Аднак Ханым на хвілю застыла, затым па-дзіцячы ўхапілася за братаў рукаў, штось прамовіла па-свойму і па-змоўніцку кіўнула ўверх.

Зафар нахмурыўся і грубавата крыкнуў — таксама па-свойму.

— Не, гэта дазволена і цалкам магчыма… — нібыта зразумеў іхнія рэплікі Адам. — S’il vous plaît, калі жадаеце.

Над імі ўзвышаліся чатыры калоны другой платформы, якія паступова збліжаліся і, пераплятаючыся, утваралі каласальную стальную піраміду з трэцяй платформай. Другі і трэці паверхі злучаў ужо вертыкальны ліфт. Ён быў складзены з дзвюх спалучаных кабінаў, верхняя падымалася на сотню метраў, а ніжняя служыла супрацьвагай. Заманліва паскрыпваючы, той ліфт і ўзняў іх на трэцюю платформу з пляцоўкай назірання крокаў у дваццаць папярок. Там нікога не было, і яны павольна — адзін за адным — прайшлі па ўсім перыметры, цікаўна пазіраючы ў шчыльна закратаваныя бакоўкі. Апошняя — Ханым — ступала мякка, як па лёдзе, нібы напалоханая лань, але раптам абудзілася, узняла рукі і нейкім дрыготка-сп’янелым голасам выкрыкнула:

— Уüksək! Уüksək! [4] Высока! Высока! ( азерб .)

А затым, аберуч прытрымліваючы доўгую пульхную спадніцу і напружна прыкусіўшы вусны, кінулася па прыступках уверх!

— Ханым! — гучна абурыўся брат, але яна не чула.

Хутка стукалі чаравічкі па жалезных пласцінах, як ейнае ўтрапёнае сэрца. Адзін пралёт… Другі… І яна — ужо не лань, а гарэзнае птушанё, якое нечакана выпырхнула на волю… Чадра ў сонечных іскарках — як мройны німб… І — толькі вецер, і — толькі неба…

Калі назаўтра Адам прыйшоў на кватэру Дызеляў і загаварыў пра Ханым, Рудольф здзіўлена ўзняў галаву:

— Слухай, а ты часам… не закахаўся?!

І адразу ж убачыў, які адказ палымнеў у неспакойных вачах сябра…

Рудольф Дызель не быў рамантыкам. Больш за тое, у яго характары і свядомасці пераважала матэматыка. Аднак душа — поўнілася паэзіяй. Асабліва ў часы пошукаў і роздумаў. І тады ён ці дэкламаваў на памяць улюбёныя вершы — калі быў на шпацыры, ці зачыняўся ў кабінеце з томікам паэзіі, ці — як і цяпер — садзіўся за раяль ды падоўгу іграў санаты Бетховена: яго бадзёра-продумную «Месяцовую» пад № 14 ці крынічна-бурлівую «Буру» № 17…

Рудольф Дызель, 1880-я гг.

Штось блізкае было ў іх: механіку і кампазітару. Бетховен смела супрацьпастаўляў крайнія музычныя рэгістры, ствараючы адметны стыль, адрозны ад пашыранай паўсюдна «карункавай» манеры клавесіністаў. Спалучыць у адным цыліндры сілу агню і механікі вымагаўся і Рудольф Дызель, хацеў пераўтварыць у рэальную цяглавую сімфонію ідэальную сілу тэрмадынамікі. Кніга Карно «Развагі пра рухаючую сілу агню і пра машыны, прыгодныя для развіцця гэтай сілы», напісаная і апублікаваная сто гадоў назад, была яго настольнай — і чыталася з не меншай асалодай і душэўным уздымам, чым томікі вершаў Байрана ці сучасніка Малармэ. Карно першым пачаў крытыку паравога рухавіка і загаварыў аб прымяненні сціснутага паветра для цеплавога рухавіка, а таксама аб метадзе прамога ўпырсквання паліва ў напампаваны цыліндр. Крытыкаваць і гаварыць, безумоўна, можна, але вось як усё тое ажыццявіць? У метале і ў рэчаіснасці, а не на паперы і ў думках… Па ўсім свеце — на заводах, цягніках, караблях — працуюць паравыя машыны, каэфіцыент карыснага дзеяння якіх — 5 адсоткаў! А ў механічную работу пераходзіць толькі 4 адсоткі ад усёй патрачанай энергіі, бо адсотак яшчэ траціцца на трэнне механізмаў. Амаль усё вылятае ў трубу! Тым не менш іх — «паравікі» — не могуць выціснуць слабейшыя і даражэйшыя рухавікі на свяцільнай газе ці бензіне. А Дызель трызніў пераўзысці апрабаваныя рухавікі Ота! Тыя ўсмоктвалі ў цыліндры загадзя падрыхтаваную рабочую сумесь, якая адразу ж загаралася-ўзрывалася. Ён жа праектаваў іншыя цыклы: поршань усмоктвае ў цыліндр паветра (а не рабочую сумесь), сціскае яго, затым упырскваецца паліва і самаўзгараецца. Пераход ад ідэі да практыкі, праўда, ледзь не каштаваў яму і здароўя, і сямейнага дабрабыту…