Сергей Пясецкий - ЖЫЦЬЦЁ РАЗЗБРОЕНАГА ЧАЛАВЕКА

— За фальшаваньне грошай?

— Не, чэкаў.

— Заклад вызначаны?

— Так. Але я не магу заплаціць.

Сяржант пахітаў галавою і адышоў. Наглядчык правёў мяне наверх, але затрымаўся на жалезных сходах і сказаў:

— Пасадзілі вам суседа, гэта няшчасны чалавек. Будзьце зь ім добрым…

— Ён сядзіць за забойства жонкі?

— Не. За хабар. Мы вызначылі заклад. Жонка яго памерла, калі ён быў тут. У яго галаве крыху памяталася. Вы ж вучоны чалавек і павінны ставіцца да яго добра.

Толькі цяпер я зразумеў, што сяржант і наглядчык пасадзілі ў маю камэру вязьня, які, відаць, дакучаў у іншых камэрах. Пасьля я даведаўся, што так і было. Я падумаў нават, што пад мундзірамі наглядчыкаў — суровых і панурых — могуць быць шляхетныя сэрцы. Яны, відаць, меркавалі, што як фальшываманэтчык (ведалі артыкул крымінальнага кодэксу з маёй карткі, а можа, і з турэмнай справы), я чалавек адукаваны і буду добра ставіцца да свайго суседа. Па вяртаньні я засьпеў вязьня на тым самым месцы. Увесь час ён трымаў на каленях торбачку.

— Вам нязручна, — сказаў я.

Я ўзяў зь яго рук торбачку і паклаў на паліцу. Пасьля спытаў вязьня, як яго завуць. Ён назваў сваё імя і прозьвішча. Яны былі літоўскія ці латыскія. З гэтага часу я зваў яго Данат. Але я ня ведаю, ці было гэта імя, ці прозьвішча. Ён выдатна гаварыў на польскай, але ведаў добра і расейскую. Я адчуваў да яго сымпатыю. Я зразумеў, што ён не звар’яцеў, але перажывае цяжкую дэпрэсію. Я намагаўся яму дапамагчы — не таму, што мяне прасілі пра гэта, але зь літасьці. Я пільнаваў, каб ён браў суп і еў яго. Ён жа, пры першым абедзе, выняў з торбачкі некалькі турэмных порцый хлеба і паклаў іх на століку.

— Ежце хлеб, — сказаў ён.

— У мяне шмат хлеба. Самі яго ежце.

Увечары пасьля пераліку трэба было ісьці спаць. Ложак у камэры быў толькі адзін — вузкае, жалезнае «карыта». Але былі два сеньнікі. Я ўзяў адзін зь іх і паклаў на падлозе, пры сьцяне. Лічыў, што як малодшы павінен саступіць Данату месца на ложку, але ён не хацеў на гэта пагадзіцца. Калі ж насуперак яго жаданню я паклаўся на сеньніку на падлозе, ён, не кладучыся на ложку, сеў на цэмэнце пры сьцяне.

— Тады будзем спаць на ложку па тыдні, — сказаў я. — Тыдзень я, тыдзень вы.

Але Данат на гэта не згадзіўся. Таму спаў я стала на ложку, хаця мне было прыкра ад гэтага. Начамі я чуў, як ён доўга маліўся. Ён прамаўляў пацеры гадзінамі, і я часта засынаў пад яго ціхі шэпт.

Хутка Данат прызвычаіўся да мяне, і я здолеў уцягнуць яго ў размовы. Я бачыў, што ён вельмі зьнясілены фізычна, і намагаўся неяк яму дапамагчы. Саладзіў яго каву сваім цукрам, даваў кавалкі сала да хлеба. Я размаўляў зь ім так спакойна і свабодна, быццам бы зусім не заўважаў яго прыгнечанасьці. Я зразумеў, што яго гняце роспач празь сьмерць жонкі і цяжкай сытуацыі дзяцей, якія засталіся без апекі.

У дзень прыёму перадач клапан у нашых дзьвярах адчыніўся, і «калефактар» падаў Данату невялікі кавалак хлеба і высыпаў з бляшанай талеркі ў яго турэмную місу некалькі дранікаў. Данат ажывіўся, але я заўважыў сьлёзы ў яго вачах. Празь нейкі час паказаў мне на місу і сказаў:

— Ежце дранікі. Яны яшчэ цёплыя. Гэта дачка мне прынесла.

— Чаму вы іх не ясьце?

— Можа, трохі пазьней.

Каб стварыць паміж намі прыязнасьць, я зьеў некалькі дранікаў, хаця яны не смакавалі мне. Пасьля я меў падставу даваць яму нешта са сваіх запасаў.

Аднаго дня Данат спытаў мяне:

— Чаму вы ніколі ня моліцеся?

— Некалі маліўся. Цяпер не.

— Чаму?

Я хацеў яму сказаць, што Бог несправядлівы, бо дапушчае, каб благія людзі перамагалі. Замест гэтага я сказаў:

— Я мяркую, што Бог робіць тое, што хоча. Таму ні пра што прасіць ня варта. А дзякаваць няма за што.

— А за тое, што вы жывяце?

— Ці гэта жыцьцё?

— Так… і за гэта трэба дзякаваць Богу. Я дзякую нават за пакуты. Бо такая Яго воля. Мы ня ведаем, што для нас патрэбна…

Я не пярэчыў Данату. Я не хацеў яго засмучаць альбо нэрваваць. Але размоў на гэтую тэму я не працягваў. Затое ахвотна гутарыў зь ім — калі была нагода — пра яго жыцьцё. І даведаўся шмат, хаця гэтая гісторыя ня была расказана лягічна. Я склаў яе з урыўкаў яго ўспамінаў і выпадковых прызнаньняў.

За царом Данат жыў у Віцебску. Працаваў на чыгуначным вакзале. Меў жонку і дваіх дзяцей. За бальшавіцкім часам тамсама жыў і працаваў. Але позьняй восеньню дваццатага году на чыгунцы адбылася нейкая растрата, у якой падазравалі Даната. Ня быў ён наогул вінным, але мог быць абвінавачаны ў сабатажы. У гэтым выпадку пагражала кара сьмерцю. Зычлівыя калегі папярэдзілі яго пра гэта і нараілі яму ўцякаць. Дапамаглі яму. Пасьля ўцёкаў, якія былі цяжкімі і небясьпечнымі, ён апынуўся зь сям'ёю ў Польшчы. Прыехалі ў Вільню. Выдаткавалі на жыцьцё ўсё, што мелі. Жонка Даната працавала ў пральні, але зарабляла мала, бо была слабая і хваравітая. Ён сам ня мог знайсьці ніякай работы. Толькі на вясну дваццаць першага году атрымаў пасаду рассыльнага у магістраце. Заробак яго быў вельмі малы, і яго не хапала на самае сьціплае ўтрыманьне сям’і. Дома пастаянна галадалі. Аднаго дня ён павінен білу разьнесьці па горадзе плацежныя ордэры. Нейкая крамніца папрасіла яго, каб не перадаваў ёй ордэр цяпер, але празь некаторы час. Ён ня ведаў, навошта гага было ёй. Яна прапанавала Данату за гэта дзьве тысячы марак. Сума была дробнаю, але ў яго хаце нічога не было паесьці, жонка ляжала хворая. Данат узяў хабар, але гэтая справа неўзабаве выявілася. Данат ня ўмеў хлусіць і адразу прызнаўся, што ўзяў грошы. Гэта палічылі за сур’ёзнае злачынства і пасадзілі яго ў турму. Пасьля прызначылі яму пяцьдзясят тысяч марак закладу. Відавочна, ён ня мог яго заплаціць. Тым часам яго сям’я апынулася ў крайняй галечы. Здароўе жонкі Даната пагоршылася, і яна памерла ў сьнежні. Дзеці засталіся адны. Цяпер дачка прыносіла яму, час ад часу, нешта паесьці. Але Данат нічога ня ведае пра іх сытуацыю, бо дзеці не прыходзяць адведаць бацьку. Можа, ня хочуць дзяліцца зь ім благімі навінамі. Цяпер Данат чакае прысуду. Хабар быў малы, ён узяў яго будучы ў галечы і не лічыў, што за гэта яго могуць пакараць. Таму вырак, відаць, будзе мяккі. Але яму даводзіцца чакаць да дня суду. Я шчыра шкадаваў Даната. Бачыў, што ён вельмі добры, сумленны, рэлігійны і сьціплы чалавек. Цяперашняя яго сытуацыя падалася мне нейкім абсурдам. Ён вар’яцее, ня можа выйсьці на волю, бо ня мае дробнай сумы на заклад. Ня можа купіць сабе свабоду, бо бедны. Я таксама сяджу, бо ня маю грошай на заклад. Але мая справа цяжкая. Я ашукваў шматразова, сьвядома і зьбіраўся рабіць гэта надалей. Але ці Якуб і Сабада вінаватыя менш? Але яны на свабодзе. З гэтага вынікае, што калі зьбіраесься ўчыніць злачынства, трэба падрыхтаваць грошы на сытае жыцьцё ў турме, на адваката, каб атрымаць меншы вырак, на заклад. Словам, злачынства акупляецца тым, хто багаты, бо за грошы можна купіць свабоду, а пакараньне зьменшыць.