Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга II

– Крыху нечакана, – сказаў чалавек.

Загорскі не ведаў, што казаць. Невядомы апусціў вочы і ўбачыў вішні ў Алесевай руцэ.

– Прыемнага апетыту.

Тфу ты, чорт! Добра, што хоць гаворыць па-мужыцку. Зямляк.

– Давайце адрэкамендуемся.

– Ахвотна... Алесь Загорскі.

– Князь? – у чалавека заўсміхаліся вусны.

– Але.

– Адразу відаць выхаванне, – паважліва, нават з некаторым здзіўленнем, сказаў чалавек. – Віктар Каліноўскі.

– Вы?! Кастусь мне столькі расказваў.

– Уявіце, мне ён расказваў пра вас таксама.

Толькі тут Алесь убачыў няўлоўнае падабенства Віктара і брата. Адзін колер валасоў, толькі ў Віктара яны мякчэйшыя і не такія бліскучыя. I ніжняя губа. I вочы з залацістымі іскрынкамі. Толькі Віктар болыы худы і пластычны. На прыгожых запалых шчоках – няроўны румянец.

– Кастусь прачакаўся. Даўно тут?

– Некалькі гадзін. А дзе ён?

– Пайшоў здабываць штосьці на вячэру. Давялося амаль усю маю месячную пенсію забіць на кнігі. Калі нічога не дастане – раздзеліце з намі вось гэта.

Алесь паглядзеў на вішні ў далоні.

– Чорт, – сказаў ён. – Як няёмка.

– Нічога. Мы людзі свае. Скажыце, як там у вас справы? Як з Кастусёвай просьбай?

– Якой просьбай? – удаў здзіўленне Алесь.

Віктар глядзеў на яго ўважліва.

– Добра, – сказаў ён. – Гэта добра.

Усмешка была дабрадушная.

“Свой”, – яшчэ раз падумаў Алесь і спытаў:

– Як з вашай работай?

– Ідзе. Сяджу над рукапісамі, як пацук, ды ад пылу чхаю.

– Вы ў Публічнай бібліятэцы?

– Я ў непублічнай бібліятэцы. Сяк-так плацяць.

– Цікава.

– Каб не было цікава, я не кінуў бы медыцыны для заняткаў гісторыяй.

Віктар дастаў аднекуль з-за ложка скураную труб-ку, падобную на круглы пенал.

– Вось адсыпаўся, каб уначы працаваць. Цішэй. А то на маёй кватэры ўдзень нельга. А мне трэба зрабіць апісанне.

ён разняў трубку і выцягнуў адтуль пергаментны скрутак.

– Дрэнна скручваецца пергамент. Але як скруціцца, то і не раскруціш. Глядзіце.

Жаўтаватая дарожка ляжала на яго каленях. Чорныя маленькія літары і кармінавыя вялікія.

– Сапегаў ліст, – пяшчотна сказаў Віктар. – Бачыце, пячатка?

Пячаць ляжала ў круглай срэбнай пушачцы, прымацаванай на шнурку да граматы. Кольца чырвонага воску з адбіткам.

– Андрэеўскі папрасіў. Яму трэба па гісторыі філасофіі права. А ён нашай старой мовы – ані-ні.

– Наша хіба мова?

– Нягож, – Віктар надзьмуў губы. – Ды яшчэ і якая. Слухайце: “Пашто вам, чадзь русінская, за непраўдзівымі, але фальшывымі ганіці. Чаго таго хочаце, каб слова дзедзіч зберагчы або маетнасць сваю?.. Слова хоцечы зберагчы – мецьмеце вечнасць. Маетнасць адну хоцечы собе прыўлашчыці – морд душы атрымаеце”.

Зграбныя доўгія пальцы трапяталі над дакументам. I гэта быў рух такой пяшчоты, што рабілася не па сабе. Так пальцы сляпога часам трапечуць над абліччам самага роднага чалавека, не дакранаючыся да скуры, а проста адчуваючы яе цеплыню.

– Бач, словы якія?! “Каразн” – гэта азначае страта, пакаранне смерцю. Забылі слова! – ён нібы ўзважваў словы на невідочных шалях. – Каразн – пакаранне смерцю. Тфу!.. Або восы “пляснівы конь” – гэта шэры, мышасты. Плесняю пахне слова, прыцемкам, склепам.

Алесь глядзеў на аблічча гэтага дзівака і адчуваў, што палюбіць яго.

– Або “плюта” – гэта нягода. А вось “сок”, ад слова “сачыць”. А мы ўзялі дурное “розыск”... А от глядзі-глядзі: “талкавіска” – месца, вытаптанае коньмі падчас бітвы. Або “клявец” – востры молат, каб насякаць жорны. Забылі!

– Чаму? – сказаў Алесь. – У нас і цяпер клявец. Падчас паўстання мужыкі і імі валяць.

– Не можа быць? – Віктар запісваў.

– Але.

– Або вось “лезіва” – вяроўка, каб лезці па борць... Забылі. Усё забылі... Вось так і жывём. Вывуджваем па слоўцу з каламутнага мора.

“Дзівак, – зноў падумаў Алесь. – Бяскрыўдны запылены дзівак. Корпаецца ў рукапісах, ведае, відаць, усё да дробязі пра Беларусь і Літву, жыве старажытнасцю і пляваць хоча на сучаснасць. Архіўны юнак”.

– Скажыце, – спытаў ён, – вы сапраўды думаеце, што гэта патрэбна сённяшняму дню?

Віктар суха кашлянуў. I раптам Загорскі ўбачыў, што добрае, трохі разгубленае ад ціхага замілавання аблічча нібы падсохла і стала жорсткае. Рахманыя вочы востра звузіліся. Пульхная ніжняя губа падабралася пад верхнія зубы. Ясна было, адкуль гэта пакусванне ў Кастуся.

– Што ж вы маўчыце? – спытаў Алесь.

– А што гаварыць? Варты жалю той, хто не ведае былога дня і таму не можа разабрацца ў сённяшнім і прадбачыць будучы... Абыякавы да мінулага не мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, і таму ёсць першы кандыдат на маральную, а затым і фізічную смерць. Усё адно хто гэта – чалавек ці народ.