Уладзімір Караткевіч - Кастусь Каліноўскі

Мужык. Яў-хi-iм!.. Тры роты салдат iдуць... Толькi што Вавёрыцы i Пнюхi спалiлi... На нас iдуць. Пустыню робяць... Палкоўнiк Цаплiн iдзе...

Страшная паўза. Потым Кастусь узнiмае рукi.

Кастусь. Карнiкi iдуць. Без вашай вiны - проста страшаць народ. I справа зараз не ў спрэчках. Зараз справа iдзе аб тым, што ў вас хаты спаляць... (Вельмi цiха.) Мы не спяшалiся. Не дапамагаеце цяпер - потым зразу мееце, дапаможаце. Але тут... Але сёння... Драпежны звер iдзе. Без сэрца, без розуму, без сумлення. Ён разбiрацца не будзе... Не нас шкадуйце. Пашкадуйце свае хаты, пашкадуйце дзяцей... Спрэчкi потым дагаворым.

Мужыкi стаяць, не рухаючыся з месца.

Д-добра... Вастравух - за сваiмi людзьмi!

Караліна. Iх добра ля Сцюдзёнага Яра абкласцi... Вастравух - коннiкаў ля выхаду з яго. У гаi...

Кастусь. Паляўнiчых - на хвоi. Са штуцэрамi... Да вёсак - не дапусцiць...Хадзем.

Iдуць. У маўчаннi, у цiшынi - тупат ног.

Яўхiм. Хлопцы, у вiлы!!!

Залпы. Далёкія залпы. Бязладнае з аднаго боку і магутнае з другога гучыць “Ура!”. Поле бітвы, над якім пасмамі плыве парахавы дым. Ляжаць трупы паўстанцаў, мужыкоў, салдат. Далёкае гігатанне параненага каня. Кінутая зброя. Дым... Праз сцэну, ратуючыся, прабягаюць некалькі салдат . За імі 3арубаз двума пісталетамі ў руках.

3аруба. Святы Юры і Белая Русь!.. Стой, кажу, званіцу святога Яна вам у пашчы! Стой!

Страляе. Знікае следам за салдатамі... Дым, дым над полем. Здалёк гучыць “Ура!”. Між трупамі, напалову сагнуўшыся, прабіраецца палкоўнік Цаплін.

Цаплін. Чорт... Чорт... Ах, чорт бы іх падраў... Чорт... Апамятацца не паспелі... Чорт.

Ён сядае і пачынае ліхаманкава сцягваць з сябе палявую афіцэрскую кашулю. Ціхі жаласны стогн. Цаплін насцеражыўся. Адна з нерухомых фігур прыўзнялася на рукі і, бяссіла перакаціўшыся, упала на спіну.

Салдат (стогне). Брат! Брат! Дапамажы!

I, нібы ў адказ яму, аднекуль чуваць: “Братка! Братка! Ратуй!” Некаторы час, з інтэрваламі, ідзе нібы пераклічка стогнаў: “Брат! – Братка!” “Брат! – Братка!” Цаплін, нібы падумаўшы нешта, ідзе да салдата.

Пан палкоўнік?.. Вы?

Цаплін. Я... я... Дай здыму кашулю. Пагляджу, што і як.

Салдат. О-о, смертухна... Ратуй... Ты вёў – ты ратуй цяпер, калі ласка.

Цаплін здымае з салдат а кашулю. На сарочцы кроў.

О-о... Дзякуйце за дабрыню, ваша...

Цаплін. Кажы “ты”... Мы – салдаты... Адкуль?

Салдат. Казанскія мы... Мужыкі...

Цаплін. І я казанскі...

Салдат (задыхаючыся). Ваша высакароддзе... Няправедная гэта справа... Няправедная... Мужыкі, як нашы... Піць-есць хочуць... Гадаваць бы галодных, а мы страляем...

Цаплін, не звяртаючы ўвагі, нацягвае на сябе салдацкую кашулю. Сваю кідае побач з паміраючым. Салдат заўважае гэта.

Брат! Брат!

Цаплін ударае салдат а нагой.

Цаплін. Маўчы, чарналапатны.

Салдат траціць прытомнасць. Цаплін зусім быў сабраўся бегчы, але тут на поле рынуў узброены натоўп мужыкоў і інсургентаў. Сярод іх усе людзі з мінулай карціны.

Заруба. Стой! Стой, салдат, зарад карцечы і палікандзіла табе...

Цаплін падымае рукі. Мужыкі заўважаюць ля параненага палкоўніцкую кашулю.

Галасы. Палкоўнік! Падмануць, пераапрануцца хацеў! Кат! Віламі яго!

Кастусь. Не смець параненых! Стой! (Да Цапліна.) Хто такі?

Цаплін. Салдат ... Крутаў Сідар... Цвярскія мы...

Кастусь. Што ж ты, салдат ? Хіба гэта салдацкая слава, хаты паліць?..

Цаплін. З-загадана нам... Шпіцрутэны зноў жа... Дахаты б... Конь зноў жа...

Арсень. Пусціце яго, мужыкі...

Вастравух. Каго? Яго? А можа, гэта ён паходню пад страху першы ткнуў?

Яўхім (змрочна). Мужык ён. Няма чаго нам з ім дзяліць.

Яўхіміха. Простыя людзі... Томна і ім...

Арсень. Няхай гэты ідзе. Досыць крыві. Няхай раскажа, што робім з тымі, хто прыносіць вялікі агонь.

Паранены захрыпеў і падняў галаву. 3 хвіліну глядзіць Цапліну ў вочы.

Цаплін. Палкоўнік! Бачыш, супраць каго вёў? Пускаюць мяне. Высакароднасць якая! А ты, сволач! (Ударыў параненага). Ты... На каго вёў? На братоў?!

Салдат. Браты!

Траціць прытомнасць. Цапліна закалаціла.

Яўхім. Бачыце? Хай ідзе... Ідзі...

Цаплін пайшоў. Наўздагон яму – вясёлы свіст. Пабег.