Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy, tom drugi

naganiać — ganić, krytykować.

przystoi (daw.) — należy, wypada.

krzywuła — drewniany instrument dęty o zakrzywionej rurze.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami!

krokiem , rysią , cwałem — określenia opisują chód/bieg konia od najwolniejszego do najszybszego.

Bogurodzica — najstarsza znana polska pieśń religijna, często (jak w tej scenie) pełniąca rolę zbliżoną do hymnu narodowego. Tekst zachował się w rękopisie z 1407 roku.

Bogiem — tu: przez Boga.

sławiena (z czes.) — wysławiana.

gospodzin (daw.) — pan.

zwolena (daw.) — wybrana.

zyszczy (daw.) — pozyskaj (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką -i/-y)

spuści (daw.) — ześlij (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką na -i/-y).

Kiryjelejzon (z gr.) — Kyrie eleison : Panie, zmiłuj się.

dzieła (daw.) — dla.

bożyc — syn Boży. Sens całej linijki: ze względu na tego, który cię ochrzcił, Synu Boży.

jąż (daw.) — którą.

jegoż (daw.) — którego.

przebyt (daw.) — przebywanie.

Adamie… — ta strofa pieśni została dopisana później.

domieściż (daw.) — doprowadź do miejsca.

Twórca — tu: Stwórcy.

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic rosyjski, wołoski lub litewski.

mostem — pokotem.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

kniaź — książę.

przywodził — dziś popr.: przewodził, dowodził.

drzewa — kopie.

witeź (daw.) — rycerz.

nowak (daw.) — człowiek „nowy”, niedoświadczony.

oksza — rodzaj topora bojowego.

kierz (daw.) — krzak.

któren — dziś popr.: który.

odwalić (daw.) — odciąć.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

tedy (daw.) — więc, zatem.

przedchorągiewny (daw.) — rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

bitny — waleczny.

przesadzać — starać się przewyższyć.

rozgorzały — rozpalony, przen. ogarnięty entuzjazmem a. szałem bojowym.

Christ ist erstanden (niem.) — Chrystus zmartwychwstał.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

skrzęt (daw.) — zamęt.

składały — tu: stanowiły.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

jąć (daw.) — zacząć.

cugle — wodze.

wraz (daw.) — zaraz.

w obieży (daw.) — w niebezpieczeństwie.

zali (daw.) — czy.

W tej chwili sam król uderzył go ostrzem w odkryte czoło i własną ręką zabić go raczył — niedokładny cytat z Kroniki Jana Długosza, z której Sienkiewicz korzystał, opisując bitwę pod Grunwaldem.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

Herum (niem.) — zawracać!

kopnąć się — szybko podążyć.

zapamiętanie — intensywne skupienie na czymś.

ścigły (daw.) — szybki.

koło — tu: okrążenie.

zawrzeć się (daw.) — zamknąć się.

pierzchać — uciekać.

Attyla — (406–453), wódz Hunów, twórca rozległego imperium, wielokrotnie najeżdżał Rzymian. Ze względu na okrucieństwo zyskał przydomek „bicza Bożego”.

Karol Młot — (686–741) majordom (odpowiednik marszałka dworu, a w istocie faktyczny władca) państwa Franków. Zwyciężył Saracenów w bitwie pod Poitiers (732), co powstrzymało ich ekspansję na Galię.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

naszyjnik — tu: osłaniający szyję element zbroi.

odjąć się (daw.) — umknąć a. uniknąć czegoś.

wielki komtur — w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.

onym (daw.) — tym.

boisko — środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże.

uznojony (daw.) — zmęczony, strudzony.